Ooggetuige van een meesterwerk

Het Rijksmuseum heeft al vele decennia 117 schetsboeken van Breitner in zijn collectie. Incidenteel werden schetsen hieruit onderzocht, maar stelselmatig onderzoek en op grote schaal had niet eerder plaatsgevonden.

Dit veranderde in 2012 toen het Rijksmuseum de schetsboeken ging digitaliseren. Digitaal was het een stuk makkelijker om alle schetsen door te nemen en te vergelijken met foto’s van Breitner en met archiefmateriaal. Erik Schmitz en Bert Gerlach, onderzoekers bij het Stadsarchief Amsterdam, maakten hier dan ook dankbaar gebruik van.

Breitner wilde een schilder van het volk zijn, maar niet uit politieke overtuiging. Hij was een dwarse man en over het algemeen schilderde hij wat hij wilde en zelf interessant vond. De schilder wilde de toeschouwers raken met zijn weergave van het echte leven, maar hij schilderde niet om sociale misstanden aan de kaak te stellen. Hij maakte zijn werk en de figuren daarin ook niet mooier of lelijker dan ze in werkelijkheid waren. Breitner kon zich deze dwarsheid ook enigszins permitteren. Al tijdens zijn leven was hij een (internationaal) bekend en gewaardeerd kunstenaar. In 1901 en 1902 was er een grote overzichtstentoonstelling van hem te zien bij Arti et Amicitiae, de kunstenaarsvereniging in Amsterdam.

Breitner schilderde alleen binnen in zijn atelier, maar voor zijn onderwerpen zwierf hij veel buiten. Hierbij treffen we hem voornamelijk in de oude, middeleeuwse binnenstad aan. Voor hem straalden de architectuur uit deze periode en de mensen het ware karakter uit van Amsterdam. Zijn observaties legde hij vast door middel schetsen en zwart-wit foto’s (Breitner zette als een van de eersten achterbuurten en volkswijken op de foto). In zijn schetsboeken tekende hij alles wat hij zag en wat langskwam. Passanten, paarden, grachten met boten en straten met gevels inclusief handige informatie zoals lichtval en kleuren.

Naast het zwerven op straat observeerde Breitner de uitgezochte locatie ook regelmatig vanuit een nabijgelegen pand. Uit de notities in zijn schetsboeken blijkt dat hij vaak in het café te vinden was. Zo heeft hij zijn favoriete Dam ook veelvuldig gade geslagen vanuit verschillende kroegen rond het plein. De reuring daar vond hij schitterend. De drukte, de paardentrams en het volk dat als mieren door elkaar heen bewogen zien we eerst terug in zijn schetsboeken en vervolgens in zijn werk.

Schmitz: “Breitner had het moeilijk met het veranderende uiterlijk van Amsterdam. Ook de elektrische tram die na 1900 haar intrede deed, vond hij als paardenliefhebber maar niets. Zielloze dozen noemde hij ze.” Veel van de paarden die de vroegere paardentrams trokken, werden verkocht. In de 19^e eeuw was het paard nog geen geen specifiek plattelandsdier: paarden waren in de stad overal aanwezig. Ze trokken trams, vervoerden producten op karren en mensen in koetsen en werden gebruikt bij het werk zoals op de bouwplaats.

Met de komst van de elektrische trams en later de auto’s (vooral na de Eerste Wereldoorlog), verdween het paard steeds meer uit het stadsbeeld. Dit tot verdriet van Breitner. Hij heeft veel trampaarden vastgelegd en kende meerdere van hen zelfs bij naam, zo blijkt uit de notities in de schetsboeken. In de archieven van de trammaatschappij vonden de onderzoekers de door Breitner opgekrabbelde paardennamen weer terug.

Een schilderij van een onbekende bouwput heeft door dit onderzoek eveneens zijn locatie toegewezen gekregen: de uitbreiding van het oude stadhuis aan de Sint Agnietenstraat in 1903. De schetsboeken toonden exact dezelfde gevels als het schilderij, alleen stond bij de schets de straatnaam gekrabbeld. De foto’s vanuit hetzelfde standpunt konden hiermee ook gelokaliseerd worden.

Breitners foto’s laten zien hoe grondig en gedetailleerd hij te werk ging bij de voorstudie van een kunstwerk: ze waren voor hem een belangrijke aanvulling. Met behulp van fotografie kon hij thuis elk detail bestuderen en informatie krijgen over het terrein. Dit is mooi terug te zien in de voorstudie van het schilderij De Zandhoek uit 1903. De foto van deze kade heeft hij zelfs vergroot en voorzien van een raster (kwadratuur) als hulp bij de verhoudingen.

Moderniteiten wegpoetsen

Breitner schilderde ‘naar het leven’ maar toch kun je niet alles geloven wat je ziet in zijn werk. Het blijft natuurlijk een kunstenaar met een eigen interpretatie. Hoewel het soms lijkt of hij zijn schetsen en foto’s letterlijk namaakte, zoals bij de foto van de Zandhoek, liet Breitner op het uiteindelijke werk weg wat hem niet beviel in de compositie. Of hij verving het voor iets wat hij beter vond passen. Uit het onderzoek blijkt dat Breitner ook een bouwput aan de Nieuwendijk vrijer heeft geïnterpreteerd dan je zou denken.

Schmitz: “De open plek die in 1903 ontstaan was na sloopwerkzaamheden, biedt zicht op een voor die tijd modern geveltje met plat dak. Dit geveltje uit 1898 is terug te vinden op zijn foto’s van de bouwput. Op het schilderij van de betreffende bouwput schilderde hij echter een halsgeveltje. Hier heeft het huis aan de Nieuwe Nieuwstraat 20 model voor gestaan, zo toonden Breitners foto’s aan.”