Onwaarschijnlijke redders van de ozonlaag

Geen verwoestende overstromingen, uitgedroogde vlaktes of ontheemde mensenmassa’s die je bij de meeste milieurampfilms voor je kiezen krijgt. De film ‘Ozone hole: how we saved the planet’ pakt het anders aan. Interviews met betrokken wetenschappers, beleidsmakers, bestuurders en politici worden afgewisseld met archiefbeelden en uitleg waardoor je een goed beeld krijgt van de totstandkoming van het zogeheten Montrealprotocol: het eerste internationale verdrag dat stoffen verbiedt vanwege de schade aan het milieu.

Het is een optimistisch en vlot gepresenteerd verhaal, waarin de betrokkenen openhartig vertellen over hun ervaringen. Je krijgt een collage gepresenteerd die op een luchtige en aansprekende manier een extreem bedreigende situatie laat zien, waarin de nadruk steeds op de oplossing ligt. Dat maakt Ozone hole echt de moeite waard. Geen alarmistische horrorscenario’s waardoor je als kijker lamgeslagen op de bank achterblijft, maar eindelijk eens een bemoedigend verhaal. We kunnen wél iets doen om ons leefmilieu te beschermen. Dat is de rode draad van deze film. Maar je hebt een lange adem nodig, wetenschappelijke doorzetters en politieke leiders met lef.

Koelkast

‘Ozone hole’ begint met een historisch overzicht van de ontwikkeling van de moderne koelkast. Een geweldige start, want hier ligt de basis voor een immens en nog steeds actueel probleem: het gat in de ozonlaag. Door zo te beginnen laat de film goed zien dat het heel moeilijk of misschien zelf onmogelijk is om de gevolgen van een technologische ontwikkeling te voorspellen of te overzien. Zeker als die ontwikkeling in eerste instantie alleen maar positieve effecten heeft.

Want toen chemici eind jaren twintig van de vorige eeuw de zogeheten chloorfluorkoolwaterstoffen (CFKs) ontwikkelden was dat gewoon goed nieuws. CFKs bleken zeer geschikt als koelmiddel en bovendien waren ze niet giftig en niet ontvlambaar. Ze vormden zo een fantastisch alternatief voor zeer giftige en brandgevaarlijke gassen die tot dan toe werden gebruikt in de eerste koelkasten. Door de komst van CFKs werden koelkasten, -installaties en airco’s bereikbaar voor de grote massa. In eerste instantie vooral in de Verenigde Staten, maar al snel ook daarbuiten.

Bovendien waren CFKs inzetbaar als drijfgas in spuitbussen. Deodorant, haarlak, insectenverdelgers, schoonmaakmiddelen, parfum en zelfs inhalers voor astmapatiënten – CFKs waren echt overal goed voor. De moderne consument spoot er vanaf de jaren vijftig lustig op los en de productie van CFKs groeide voor de chemische industrie al snel uit tot een lucratieve miljardenmarkt. Er leek geen vuiltje aan de lucht.

Schermutselingen

Dat brengt de boel flink in beweging. George Schultz, minister van Buitenlandse Zaken, weet president Reagan ervan te overtuigen dat internationale actie nodig is en dat de VS het voortouw moeten nemen. De achterliggende schermutselingen tussen voor- en tegenstanders van maatregelen in Reagans kabinet worden smakelijk verteld door Schultz en andere direct betrokkenen en vormen een van de meest interessante en geestige episodes in de film. Ook de manier waarop vervolgens de internationale onderhandelingen verlopen is een fascinerend inkijkje in de politiek-achter-de-schermen. Met een opvallende rol voor de Nederlandse oud-minister Laurens-Jan Brinkhorst, destijds vertegenwoordiger van de EEG (de Europese Economische Gemeenschap) bij de Montreal-onderhandelingen.

Uiteindelijk komt in 1987 het Montrealprotocol tot stand, het eerste internationale verdrag dat stoffen verbiedt om het milieu te beschermen. Het gebruik van CFKs moet ‘uitgefaseerd’ worden, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Een wereld zonder koeling is geen optie. Er zijn alternatieven nodig, maar vooral voor ontwikkelingslanden zal die omschakeling (te) hoge kosten met zich meebrengen. Dan komt een andere onverwachte redder ten tonele: Margaret Thatcher, premier van het Verenigd Koninkrijk en bepaald geen milieuactivist en ook geen voorstander van overheidsinmenging.

Thatcher is echter wel overtuigd van de waarde van wetenschap en is zelf opgeleid als chemicus. De feiten spreken wat haar betreft voor zich: uitbanning van CFKs is onvermijdelijk. En dus moeten de rijke landen gewoon meebetalen aan de omschakeling naar alternatieven in arme landen, zo stelt ze onomwonden in een toespraak bij de Verenigde Naties. Het Montrealprotocol kan nu echt in de praktijk worden gebracht. Met resultaat, inmiddels lijkt de ozonlaag zich te herstellen, alhoewel de laatste jaren tekenen van vernieuwde CFKs productie opduiken. Volledig herstel van de ozonlaag wordt verwacht in 2065 – bijna honderd jaar dus nadat de eerste wetenschappelijke zorgen werden geuit. Iets om goed bij stil te staan. De parallellen met de huidige klimaatdiscussie zijn natuurlijk overduidelijk. ‘Als je wacht tot je alles zeker weet, ben je te laat’, zegt een van de geïnterviewden aan het eind van de film. Ozone hole mag dan luchtig van toon zijn, de boodschap is er niet minder serieus om.