Ons brein als creativiteitsmachine

Het nieuwe boek van neurobioloog Dick Swaab, Ons creatieve brein, gaat over de vorming van onze hersenen onder invloed van de omgeving. Daar ging zijn vorige boek Wij zijn ons brein ook over. De nadruk lag toen op de invloed van de baarmoeder en de daarin aanwezige hormonen op de hersenontwikkeling van mannen, vrouwen, homo’s en hetero’s.

In zijn nieuwe boek bevinden de hersenen zich in een omgeving van beeldende kunst, muziek, techniek en wetenschap. Net als de omstandigheden in de baarmoeder, beïnvloedt die creatieve omgeving de manier waarop de de hersenen zich ontwikkelen.

Het nieuwe breinboek ligt in dezelfde lijn als het vorige: hersengebieden die groter of kleiner zijn bij mensen die bepaald (kunstzinnig) gedrag vertonen en het idee dat gedrag en voorkeuren al grotendeels voor de geboorte zijn vastgelegd. Aan dat rijtje wordt nu creativiteit toegevoegd, als onbewuste manifestatie van het brein.

Omgeving doet ertoe

Het idee dat het brein dat we bij onze geboorte meekrijgen ons leven bepaalt, kwam Swaab na verschijning van de bestseller Wij zijn ons brein in 2010 – waarvan in Nederland meer dan 450.000 exemplaren zijn verkocht – op veel kritiek te staan, voornamelijk uit filosofische hoek. Hem werd verweten het belang van de omgeving bij het tot stand komen van gedrag te verwaarlozen.

Swaab vindt de kritiek dat hij geen oog heeft voor context onzin. Elke hersenwetenschapper weet: de omgeving doet ertoe, zo schrijft hij op de eerste pagina van zijn nieuwe boek.

In Ons creatieve brein staat inderdaad een reeks voorbeelden van de interactie tussen de hersenen en onze culturele en werkomgeving. Een voorbeeld: de manier waarop de hersenen zich ontwikkelen beïnvloedt beroepskeuze en andersom heeft het beroep weer effect op de structuur van het brein.

Brein weer centraal

Wat is creativiteit eigenlijk? Swaab beschrijft het als het maken van nieuwe combinaties uit de enorme stroom informatie die ons bereikt vanuit de buitenwereld en die opborrelt in ons brein. Dat maakt creativiteit tot een hersenproces. En onze hersenen tot creativiteitsmachine.

“Weer is het uitsluitend ons creatieve brein waarmee we ons beroep verder ontwikkelen, waar verf en steen tot kunst wordt, de trillingen tot muziek en informatie, waar wetenschappelijke inzichten ontstaan en nieuwe behandelingen worden ontwikkeld”, schrijft Swaab. Kortom, ook nu staat het brein weer centraal, als machine die ons maakt wie we zijn. Met dat standpunt zoekt de hersenwetenschapper opnieuw de controverse op.

Maakbaarheid van het leven

“Mijn ideeën zijn heus niet zo in beton gegoten als jullie denken”, zei Swaab onlangs in een interview met het magazine New Scientist. Wie het rijkelijk geïllustreerde Ons creatieve brein leest zal echter weinig twijfel of discussie tegenkomen over de hier gepresenteerde hersenwetenschap.

Of ook dit boek stof doet gaan opwaaien? Creativiteit is een minder controversieel onderwerp dan de hersenverschillen tussen mannen en vrouwen of hetero’s en homo’s. Maar de discussie zal, zoals altijd, weer op hetzelfde neerkomen: de maakbaarheid van ons leven en het wel of niet bestaan van de vrije wil.