Naar de content

'Onderschat nooit teleurgestelde burgers'

Parallellen tussen opkomst Trump en Fortuyn

Roy Beusker (Pim Fortuyn), via CC BY 3.0 & Michael Vadon (Donald Trump), via CC BY SA 4.0

Het onverwachte is gebeurd: de politieke buitenstaander Donald Trump is de nieuwe president van de Verenigde Staten. Historicus Clemens van Herwaarden voorzag dit al: hij promoveerde vorige week op het charismatisch leiderschap van Pim Fortuyn, en de parallellen met Trump zijn opvallend.

Ontevreden burgers kunnen wel degelijk voor een grote verandering zorgen. Waar de Amerikaanse kranten maandenlang schreven dat Trump geen schijn van kans maakte omdat hij een racistische en seksistische schreeuwlelijk is, besliste een meerderheid van Amerikanen anders. Zij vergaven Trump zijn mindere kanten. Of zagen ze niet eens meer.

Donald Trump tijdens de verkiezingscampagne van 2016. Wikimedia Commons, Michael Verdon via CC by 4.0

Dit is typisch voor charismatisch leiderschap, volgens historicus Clemens van Herwaarden. In zijn dissertatie ‘Liefde voor een leider; het charismatisch leiderschap van Pim Fortuyn’ (Erasmus Universiteit Rotterdam), onderzocht hij de volgelingen van politicus Pim Fortuyn.

Hoewel de politieke elite in Nederland deze ‘professor van het volk’ niet echt serieus nam, beklom hij razendsnel het politieke podium. Hij gaf acht jaar paars (kabinetten van VVD, PVDA en D66 tussen 1994 en 2002) de schuld van alles wat fout was in Nederland. Die boodschap kwam aan bij burgers die zich bedreigd voelden of ontevreden waren. Net als nu bij Trump.

Van Herwaarden, zelf geen Fortuynist: “Wanneer Fortuyn niet was doodgeschoten op 6 mei 2002, had hij diezelfde maand waarschijnlijk de verkiezingen gewonnen. In de peilingen stond hij op 38 zetels en de Lijst Pim Fortuyn (LPF) zou daarmee de grootste partij worden.” Dan was in Nederland hetzelfde ongelofelijke gebeurd als nu in de Verenigde Staten: een politieke buitenstaander als minister-president.

We love you!

Met ‘Liefde voor een leider’ probeert van Herwaarden het fenomeen Fortuyn te verklaren vanuit zijn volgelingen. Hiervoor gebruikt hij de theorie van Max Weber over charismatisch leiderschap. Veel sociale wetenschappers willen het charisma van Fortuyn niet onderzoeken: het zou een karaktereigenschap zijn en daarom niet wetenschappelijk aan te tonen.

Van Herwaarden: “Charismatisch leiderschap is geen persoonlijke eigenschap maar je krijgt het toegedicht door je aanhangers. Het is bijna iets religieus. Fortuyn werd door verschillende volgelingen gezien als een held, redder en messias, die de bestaande politieke orde omver zou werpen. Of dit bij Trump ook het geval is, moet nog worden onderzocht.”

Om het charismatisch leiderschap van Fortuyn te duiden, kijkt Van Herwaarden naar drie niveaus, van groot naar klein: de samenleving (macro), de leider (meso) en de gevoelens en gedachten van individuele volgelingen (micro).

“Grote delen van de burgerij hadden behoefte aan een sterke leider die de stroperig functionerende overheid beter zou laten functioneren. Met zijn roep om minder ambtenaren sprak hij ondernemers aan, terwijl zijn mono-culturalistische boodschap de bedreigde burgerij een gevoel van veiligheid gaf. Zijn strijd tegen de politieke elite werd door laag- en hoogopgeleide mensen gedeeld. Dat brede electoraat zien we nu ook bij Donald Trump. Met alleen Joe Sixpack als achterban word je natuurlijk geen president van Amerika.”

Taboes doorbreken

Fortuyn werd voor veel teleurgestelde burgers de nieuwe leider omdat ze zich eindelijk gehoord voelden. Fortuyn benoemde de problemen van de multiculturele samenleving en zei daarmee wat veel mensen dachten maar niet durfden te zeggen. Want dat was niet politiek correct. Een grote groep aanhangers kreeg het idee dat deze bijzondere leider met een even zo bijzondere boodschap de door hem benoemde paarse puinhopen zou gaan oplossen.

“De politieke elite werd door het aantal Fortuyn-aanhangers volledig verrast omdat veel van hen voorheen niet ging stemmen. In politiek wetenschappelijk onderzoek en bij peilingen zijn deze mensen ondervertegenwoordigd. Daarom zaten de peilingen er bij Trump ook volledig naast”, aldus Van Herwaarden.

Na de dood van Pim Fortuyn kwam er een bedevaart op gang en waren mensen uit het hele land in rouw.

“In mijn onderzoek komt de vox populi, de stem van het volk, tot leven. De brieven die naar Fortuyn werden opgestuurd voordat hij werd vermoord laten zien dat verschillende volgelingen Fortuyn toen al zagen als hun redder. Mijn onderzoek naar charismatisch leiderschap kan breder getrokken worden dan Fortuyn en zijn volgelingen. Het zou ook kunnen verklaren waarom zoveel Amerikanen die zich bedreigd en teleurgesteld voelden aanhangers van Trump werden.”

Crisis door paars

De theorie dat Fortuyn zo snel populair werd vanwege de Al Qaida-aanvallen op de New Yorkse Twin Towers in 2001 wijst Van Herwaarden van de hand: “Fortuyn maakte daarvoor al bekend dat hij de politiek inging. Zijn verhaal was breder dan kritiek op de islam. Het succes moet worden verklaard door de crisisachtige sfeer die hij met zijn optreden en in het bijzonder met het boek De puinhopen van acht jaar paars liet ontstaan. Hij brak paars compleet af met het verhaal dat de economie te veel op één had gestaan, ten koste van een samenbindend verhaal voor de mensen. Binnen de zorg, bij de politie en in het onderwijs ging van alles mis en daar legde Fortuyn feilloos de vinger op. Deze onderwerpen zijn nog steeds actueel en niet alleen in Nederland.”

In de laatste weken voor de verkiezingen steeg Fortuyn enorm in de peilingen. “Na zijn moord was de CDA het redelijke alternatief voor ‘nooit meer paars’. Dat is de enige reden dat het CDA zoveel stemmen kreeg. En dat Balkenende vervolgens premier werd.”

Underdog en succesvol

Pim Fortuyn was een selfmade man die zijn successen volop liet zien, zoals zijn mooie stadsvilla en dure maatpakken. Hij profileerde zich als katholiek en gebruikte bewust religieuze woorden om mensen met een christelijke opvoeding aan te spreken. Maar ook de verschoppeling die zich in de kou gezet voelde door de overheid kon zich met Fortuyn identificeren. Fortuyn cultiveerde zijn strijd tegen de gevestigde orde maar al te graag. Iedereen was tegen hem: de media, de politici, de linkse elite.

Uit het onderzoek van Van Herwaarden blijkt dat deze tegenstand juist de personificatie van mensen met Fortuyn versterkte: “In de brieven die Fortuyn-aanhangers voor zijn dood al stuurden schrijven ze ‘Ik ben net als Pim, ik word ook niet begrepen.’ Maar Fortuyn was geen naar de mond pratende populist: tegen uitkeringsgerechtigden zei hij gerust dat ze achter de geraniums vandaan moesten komen.”

Boze Amerikanen

Iedereen creëerde in 2002 een eigen beeld van Fortuyn en idententificeerde zich met verschillende kanten van hem. Of dat nu zijn zakelijke succes was of zijn strijd tegen de gevestigde orde. Zolang deze persoonlijke identificatie in stand blijft, zullen volgelingen de misstappen van hun leider vergeven of bagatelliseren. Net als bij de seksistische of racistische uitlatingen van Trump. En net als Fortuyn is Trump ook kritisch over dingen die veel mensen vinden maar die niet door de politiek worden erkend.

Van Herwaarden: “De onvrede van veel teleurgestelde Amerikanen is geactiveerd door Trump. Ze geloofden niet meer dat de familiedynastieën zoals de Bushes en Clintons iets zouden veranderen. Daarnaast verpulverde Trump Jeb Bush tijdens de voorverkiezingen. Dat leverde Trump bewondering op bij alle lagen van de bevolking. En hoewel Trump ook inhoudelijke kritiek had op het huidige beleid, kreeg hij weinig ruimte in de kranten. Veel Amerikanen namen bijvoorbeeld zijn boodschap over internationale handelsverdragen die Amerikaanse banen zouden kosten wél serieus.” Het maakte van Trump de underdog, die het opnam tegen de gevestigde orde in naam van veel teleurgestelde Amerikanen.

Reactie van het Republikeinse Fox News op het winnen van de verkiezingen door Donald Trump: de bevolking is in opstand gekomen tegen het falende beleid van de Democraten.

Vriendjespolitiek

“Een vriendin van mij was net voor de verkiezingen in Washington voor haar politieke werk. Het viel haar op hoe nerveus belangrijke Democraten waren. Daarbij viel ze van haar stoel omdat ze zag dat het daar compleet normaal is om familieleden belangrijke banen te geven. Deze bestuurlijke ‘Democratische’ families waren als de dood dat Trump als onafhankelijke eenpitter aan de macht zou komen. Dan zou de weg naar de belangrijkste leider van de wereld worden afgesloten. Uiteindelijk heeft in Washington DC meer dan negentig procent op Clinton gestemd.”

Maar Trump heeft gewonnen. Zullen de bestuurlijke kaarten in Washington helemaal opnieuw geschud worden? Zou er dan nu echt iets gaan veranderen? Fortuyn heeft zijn beloftes nooit waar kunnen maken. De komende vier jaar is het aan Trump om te bewijzen of hij het vertrouwen van de vele teleurgestelde en hoopvolle Amerikanen waard is.

Bronnen
  • Collectie Pim Fortuyn van het Meertens Instituut, dat alle memorabilia bewaart die na de moord op Fortuyn zijn neergelegd bij de herdenkingsmonumenten.
ReactiesReageer