Nooit meer de weg kwijt na een beroerte

Het zal je maar gebeuren. Je krijgt een beroerte en als gevolg daarvan kun je opeens de weg niet meer vinden. Het overkwam Ymke van der Laan, een hoogopgeleide dertiger die gewend was haar drie kinderen overal naar toe te racen met de auto. Maar eenmaal op de snelweg brak haar steeds vaker het angstzweet uit: hoe moest ze nou toch ook al weer rijden? Haar huisarts schreef het toe aan een paniekstoornis, maar een scan ontdekte wat anders. Tijdens haar derde bevalling had ze een lichte beroerte gehad. Die was onopgemerkt gebleven, maar had wél haar (cognitieve) vermogen om te navigeren aangetast.

Waar Ymke in elk geval nog de TomTom kon aanzetten als oplossing, geldt dat niet voor iedereen. De zeventigjarige mevrouw Smit bijvoorbeeld: zij raakt steeds vaker de weg kwijt, zelfs in haar eigen huis of bij het boodschappen doen om de hoek. En Ymke en mevrouw Smit zijn bepaald geen uitzonderingen: bijna een derde (29%) van de mensen die een beroerte overleven klaagt over ernstige navigatieproblemen.

De hoogste tijd voor actie, meende daarop cognitief wetenschapper Ineke van der Ham van de Universiteit Utrecht, die zich specialiseert in navigatieproblemen. Zij zette in samenwerking met het Academisch Ziekenhuis Utrecht en revalidatiecentrum de Hoogstraat een pilottraining op, om mensen met behulp van virtual reality experimenten op de computer te trainen in wegherkenning.
“Dergelijke virtuele werkelijkheidsvideo’s hebben als voordeel dat je je wel in de geprojecteerde omgeving waant, maar toch eerst veilig vanuit binnenshuis kunt oefenen. Ook hoef je niet veel te lopen, wat voor mensen die een beroerte hebben gehad lastig kan zijn.”

Dat de training überhaupt mogelijk is, komt overigens door een belangrijk nieuw inzicht in de neuropsychologie. “In tegenstelling tot wat lang gedacht werd, is navigatie een apart onderdeel van onze cognitieve vermogens,” legt van der Ham uit. “Dat betekent dat we het gelukkig ook specifiek kunnen trainen.”

Uitdagingen

“Hersenfuncties die verloren zijn gegaan of aangetast zijn na een beroerte, kunnen we helaas niet meer herstellen,” vertelt van der Ham. Zoals gebruikelijk is bij revalidatietrajecten, focuste de training daarom niet zozeer op herstel als wel op het in kaart brengen van wat de patiënt nog wel kan; “je leert als het ware beter roeien met de riemen die je nog wél hebt.”

Om effectief te kunnen zijn richtte de training zich bovendien op een specifieke doelgroep, namelijk mensen wiens ‘milde beroerte’ ongeveer een half jaar achter hen lag, die nog goed konden communiceren én die in staat waren zich zelf voort te bewegen, al dan niet met hulpmiddelen. Maar “het uiteindelijke doel is zoveel mogelijk mensen te kunnen helpen, ook degenen met bijvoorbeeld een wat slechter werkgeheugen.”

De voorfase

Om vast te laten stellen of ze inderdaad een probleem hadden met navigatie en waar ‘m dat precies in zat kropen de 80 deelnemende personen elk een keer achter de computer.

Daartoe moesten ze wel even virtueel een andere wereld binnenwippen. Eén van vakwerkhuizen en Kneipen om precies te zijn. Het vier minuten durende virtual reality filmpje dat twee keer voor hen afgespeeld werd, nam hen namelijk mee naar het Duitse stadje Tübingen.

“We hebben een samenwerkingsverband met de Universiteit van Tübingen, die zo aardig was ons gebruik te laten maken van de computer simulaties van hun stadje,” legt van der Ham uit.

De deelnemers werd beide keren gevraagd de route die ze in het filmpje aflegden zo goed mogelijk te onthouden.

Vervolgens kregen ze flink wat vragen onder hun neus omtrent 12 navigatiedimensies, aan de hand van specifieke oefeningen. Voorbeelden zijn: scène herkenning, weg vervolgen (door middel van een afslagentaak), sequentie (links, rechts, waar verander je van richting), route volgorde (door kruispunten op volgorde leggen), een positietaak (kleine kaartjes, afstandsbalk, wat zag je waar?) en afstand en tijd schatten, (hoe lang was het, hoe lang duurde het?).

http://youtu.be/53ucnRLee2Y
Fragmenten uit het virtual reality filmpje dat de deelnemers te zien kregen

De deelnemers kregen scores toegekend op basis van hun resultaten en werd een profiel aangemaakt van hun sterke en zwakke punten. Om te bepalen wat een ‘goede’ en ‘slechte’ score op de verschillende onderdelen was, maakte bovendien een controlegroep van 60 mensen die nooit een beroerte hadden gehad de test.

Daarop inventariseerden de onderzoekers per slecht scorende patiënt wat er precies misging en welk verband dit had met de gebieden in de hersenen die beschadigd waren. Zoals verwacht was er flink wat verschil in de onderlinge uitkomsten en vaardigheden.

“Alleen al in welke hersenhelft de beroerte plaatsvond kan veel invloed hebben op iemands navigatievaardigheden. Links zitten vooral functies als volgorde en taal; de rechterhersenhelft regelt zaken als precieze ruimte, afstanden, plattegronden en alles wat je met liniaal kunt doen.”

Met behulp van de virtual reality experimenten werden de patiënten vervolgens opnieuw door de computer getraind om beter de weg te kunnen vinden.

De training

Zo werd er per persoon een training samengesteld met oefenpunten. Als iemand bijvoorbeeld grote moeite had met het denken in richtingen en afstanden, maar wel kon focussen op gebouwen en opvallende herkenningspunten, kon de training inhouden dat de deelnemer leerde dit trucje verder uit te buiten om zo de route te onthouden.

Waar mogelijk werd de patiënt ook al voorbereid op de praktijk.

“Een voorbeeld is de real-life opdracht die ik met één patiënte had voorbereid,” vertelt neuropsycholoog Michiel Claessen die de deelnemers begeleidde tijdens hun training in revalidatiecentrum de Hoogstraat. “Zij vertelde dat ze een weekend naar Maastricht zou gaan. We hebben toen afgesproken om een trainingsopdracht te maken van het vinden van de weg naar het hotel vanaf het station. Omdat voorbereiding en het allocentrische perspectief – je op de omgeving baseren, los van je eigen fysieke positie daarin – haar oefenpunten waren, had ze van tevoren een goede kaart opgezocht en de route ingetekend, waarna ze de opdracht succesvol kon uitvoeren.”

Niet dat de training puur een ‘technisch’ verhaal was; soms moest er geïmproviseerd worden. “Zo hadden we een mevrouw in de groep die heel graag mee wilde doen. Maar eenmaal in de training bleef ze last houden van paniek die ervoor zorgde dat ze niet kon toepassen wat ze theoretisch allang kon oplepelen. Door op Google Street View vooraf de omgeving te bekijken, raakte ze wat geruster en kon ze zich wel focussen. Wat dat betreft is het belangrijk te beseffen hoe ingrijpend het krijgen van een beroerte is. Niet alleen lichamelijk, maar ook psychologisch en emotioneel kan het je verlammen.”

Evaluatie

Evaluaties lieten zien dat de meeste patiënten dik tevreden waren met de training en ook het stukje begeleiding als erg prettig ervoeren.

Het NWO en het Revalidatiefonds kenden de onderzoekers daarop onlangs subsidies van respectievelijk €40.000 en €21.000 toe om ze zo te helpen de bevindingen van het project om te zetten in toepassingen die door revalidatiecentra in heel Nederland gebruikt zouden kunnen worden. De onderzoekers gaan zich de komende tijd inzetten om de toepassing op grote schaal te realiseren.

Allemaal aan de navigatietraining?

Van der Ham droomt inmiddels ook van een ander soort gebruik. “Wat mij betreft zou het geweldig zijn als we uiteindelijk een applicatie voor een grotere doelgroep kunnen creëren. Hierover hebben we inmiddels ook contact met grafisch ontwerpers van de Hogeschool Utrecht. We hebben geen winstoogmerk, dus dat zou ook best iets gratis online kunnen zijn. Bijvoorbeeld een trainingsprogramma met oefeningen naar aanleiding van het invullen van een vragenlijst. Veel mensen staan te trappelen om mee te doen aan onze trainingen, maar er is nu nog maar beperkte capaciteit.”

Tot die categorie van ‘veel mensen’ behoren overigens niet alleen mensen die met hun navigatie worstelen naar aanleiding van een beroerte. “Ik krijg ook weleens vragen van mensen ervan balen dat er voor gebrekkig ruimtelijk inzicht amper trainingsprogramma’s zijn, in tegenstelling tot bijvoorbeeld voor dyslexie of dyscalculie. Terwijl navigatieproblemen ook best heel vervelend kunnen zijn.”

De namen van de in dit artikel genoemde deelnemers zijn uit privacy-overwegingen gefingeerd.