Zelfs mensen met het zeldzame hyperthymesia – een uitzonderlijk goed autobiografisch geheugen – laten hun herinneringen gemakkelijk vervalsen door misleidende of suggestieve vragen. Deze ontdekking toont volgens de Amerikaanse onderzoekers aan dat geheugenfouten inherent zijn aan het menselijk geheugen, en dat geen mens ter wereld hier immuun voor is.
Weet jij nog wat je deed op 1 oktober 2006? Toen de Daily Telegraph deze vraag vorige maand aan de Britse Aurelien Hayman stelde, vertelde Hayman zonder te aarzelen dat het een druilerige zondag was, dat hij die ochtend When you were young van The Killers op de radio hoorde en dat hij de avond ervoor naar Cardiff was geweest. Hayman behoort tot het handjevol mensen dat hyperthymesia heeft, een superieur autobiografisch geheugen.
Deze mensen kunnen vanaf hun vroege jeugd voor elke afzonderlijke dag opsommen wat er precies gebeurde, zowel op persoonlijk vlak (wat ze die dag aten) als in de publieke arena (wat er die dag in het nieuws was). En dat met een buitengewone precisie: van deze herinneringen blijkt 97 procent te kloppen. De gave is terug te vinden in het brein: MRI-scans laten zien dat mensen met hyperthymesia afwijkende hersenverbindingen hebben in hun temporale kwab, die betrokken lijkt te zijn bij het opslaan en ophalen van het autobiografische geheugen.
Hoe kunnen deze mensen elke dag van de vorige en de volgende onderscheiden, vroegen geheugenonderzoeker Lawrence Patihis en zijn collega’s van de Universiteit van Californië zich af. Bij de ‘gewone’ mens vindt namelijk continu reconsolidatie plaats: het reactiveren van oude herinneringen door nieuwe ervaringen, waardoor de oude herinnering vaak wordt vervormd. Zouden mensen met zo’n superieur geheugen immuun zijn voor dergelijke vervormingen?
Valse associaties
Patihis onderwierp 20 van deze geheugenuitblinkers, en 38 ‘normale’ mensen aan aantal tests die geheugenvervalsing uitlokken. Zo mat hij met de bekende DRM valse geheugentaak de gevoeligheid voor valse associaties. De proefpersonen kregen twintig verschillende lijsten van woorden – bijvoorbeeld: draad, scherp, oog, naaien – te zien op een scherm, en moesten deze later herhalen. Je voelt hem al aankomen: de kunst was om bij deze specifieke lijst het woord ‘naald’ niet te noemen. Dat heb je immers niet gezien.
Hierna poogde Patihis om valse elementen in een bestaande herinnering te planten. De proefpersonen kregen een slideshow van 50 foto’s te zien, en moesten onthouden hoe een man een oude vrouw beroofde. Vervolgens werd het verhaal nog eens uitgelegd, dit keer met verdraaide beschrijvingen, en moesten de deelnemers hun hersens kraken op wat er nou eigenlijk was gebeurd.
Amateurbeelden
Tenslotte werden de deelnemers misleid met de vraag of ze zich de amateurvideo nog konden herinneren waarop vanaf de grond te zien is hoe de United Airlines vlucht 93 – één van de vliegtuigen die tijdens 9/11 gekaapt werd – neerstort in Pennsylvania. En zo ja, konden ze zich alle details herinneren die Patihis opnoemde? Wat de deelnemers niet wisten, is dat zulke beelden van deze vlucht nooit zijn verschenen en dat deze test louter hun neiging mat om zelf valse herinneringen te creëren.
Net zo kwetsbaar
De resultaten waren verrassend: mensen met hyperthymesia bleken net zo gevoelig voor valse associaties als de normale proefpersonen, en zelfs gevoeliger voor inprenting van valse elementen in een al bestaande herinnering. Ook was deze groep net zo overtuigd dat ze het vliegtuigfilmpje hadden gezien, en meenden ze zich zelfs iets meer valse details te herinneren.
De onderzoekers vinden het maar vreemd: hoe kan het dat deze groep wel gevoelig is voor allerlei vormen van geheugenvervalsing, en tegelijkertijd jarenlang allerlei trivia weet te onthouden? Patihis vermoedt dat mensen met hyperthymesia op een andere manier associëren en onthouden dan normale mensen, waardoor hun proces van reconsolidatie de oorspronkelijke herinnering niet telkens verandert. Mocht er wel gevist worden naar hun herinneringen, dan wordt hun geheugen wellicht net zo feilbaar als dat van ieder ander.
Wat hun geheim ook is, concludeert Patihis, de geheugenfouten waar we ons schuldig aan maken lijken fundamenteel en inherent aan de menselijke geheugenvorming. Hoe acuraat onze autobiografische herinneringen ook kunnen zijn, het is dus onwaarschijnlijk dat ook maar één persoon ter wereld immuun is voor misleiding of suggestie. Handige kennis voor in de rechtszaal of bij de psycholoog bijvoorbeeld, twee praktijken waar nog wel eens aan het oprakelen van herinneringen wordt getrokken.