Nederlanders vechten tegen Generaal Franco

In 1936 organiseerde Hitler de Olympische Spelen in Berlijn. Niet iedereen was daar blij mee en Barcelona plande in dezelfde zomer de Volksolympiade, een alternatieve Olympische Spelen. Maar vlak voordat de Volksolympiade zou beginnen, vond een staatsgreep plaats in Spanje. Het nationalistische leger onder leiding van generaal Francisco Franco viel vanuit Noord-Afrika de republikeinse regering aan. Dit mondde uit in de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939).

Burgeroorlog trekt Nederlanders

De politiek roerige jaren dertig van de vorige eeuw staan vooral in ons collectieve geheugen gegrift als de opkomst van het nationaalsocialisme en het fascisme in Duitsland en Italië, waar Hitler en Mussolini aan de macht kwamen. Maar in Spanje brak een burgeroorlog uit die zou eindigen in een dictatuur onder generaal Franco. In 1931 hadden de Spaanse republikeinen de gemeenteraadsverkiezingen overtuigend gewonnen en zij eisten een republiek. Koning Alfons XIII vluchtte vanwege de rellen die ontstonden, wat het einde betekende van het koninkrijk Spanje.

De Spaanse Burgeroorlog kreeg veel buitenlandse aandacht, ook in Nederland. Het was de eerste oorlog waarvan beelden te zien waren in het polygoonjournaal in de bioscoop. Tussen de zes- en achthonderd begeesterde mannen en vrouwen trokken vervolgens naar Spanje. De mannen om het fascisme te bevechten en de vrouwen om als verpleegster te helpen, vanwege linkse idealen of medemenselijkheid.

Fanny Schoonheyt woonde op dat moment al in Barcelona en is de enige Nederlandse vrouw die Franco bevochten heeft. Yvonne Scholten, al jaren bezig met het onderwerp, schreef in 2011 een boek over Schoonheyt, die in Barcelona bekendstond als ‘de koningin van de mitrailleur’. Maar deze vrouw was niet de enige met een bijzonder verhaal. Scholten heeft door de jaren heen meerdere Spanjestrijders geïnterviewd en hun verhalen opgeschreven. (De laatste van de ongeveer zevenhonderd Nederlanders die in Spanje hebben gevochten, is in 2010 overleden.)

Linkse piskijkers

Wie waren de Nederlandse vrijwilligers die naar Spanje gingen om te vechten? Yvonne Scholten: “Het waren vooral jongemannen en -vrouwen uit links-politieke milieus, dus communisten en socialisten. Maar ook (Joods) Duitse vluchtelingen die hun heil in Nederland hadden gezocht. Zij hadden onderdak gekregen bij linkse gezinnen en vertelden daar de verschrikkelijkste verhalen over de praktijken onder Hitler. Terwijl de meeste Nederlanders nog dachten dat het niet zo’n vaart zou lopen met het opkomende fascisme in het buitenland, dachten deze mensen daar anders over. Wanneer Spanje in fascistische handen zou vallen, was het gedaan met Europa.”

De meeste jongens die naar Spanje trokken kwamen uit de lagere klassen en waren nooit eerder de grens over geweest. In hun brieven schrijven ze niet alleen over de gevechten, maar ook over de dagelijkse dingen die hen bezighielden in Spanje. Zo schrijft de Amsterdamse fietsenmaker en communist Christiaan van Veen: ‘We drinken hier zeker Spaanse wijn want er is hier meer wijn dan water en ik was mij ‘s morgens met eau de cologne omdat er geen water is.’

Sommigen werden ook ondergebracht bij burgers in Spaanse dorpjes en verwonderden zich over het leven daar. Vanwege taalproblemen was de communicatie met de Spanjaarden echter minimaal. Scholten: “Maar desondanks wordt er met veel liefde geschreven over de Spanjaarden en de ontvangst die de Nederlanders bij hen kregen.”

Terug naar huis

In 1938 ontmantelde de Spaanse regering de Internationale Brigade en de Nederlandse strijders die nog in het land waren moesten terug naar huis. Hier kregen zij een wisselende ontvangst. Scholten legt uit: “Links georiënteerde Nederlanders onthaalden de Spanjestrijders met gejuich, maar door rechts werden ze verketterd en voor terroristen aangezien. Als je de berichten in De Telegraaf uit 1939 leest, vind je termen als ‘gevaarlijke types’, ‘bommenleggers’ et cetera. Maar er was zeker geen algemene afkeer voor de strijders, zoals nu bij Syriëgangers.”

De Spanjestrijders hadden het moeilijk na terugkomst in eigen land. Vechten voor een andere mogendheid was namelijk verboden bij wet, en zij raakten hun nationaliteit kwijt. Scholten: “Deze verordening is zelfs aangescherpt in 1937 waarbij vechten voor Spanje expliciet wordt genoemd. Weer thuis zorgde dit voor veel problemen. Zonder nationaliteit kregen ze geen steun, mochten ze het land niet uitreizen of voor de overheid werken. Daarnaast waren de namen van de Spanjestrijders bekend bij de Centrale Inlichtingendienst (CID).”