Vanuit de lucht zie je meer patronen in het landschap dan wanneer je met je voeten in de klei staat. Dat blijkt uit de nieuwe Bosatlas Nederland van Boven, die een goed overzicht geeft van wat ons land nu bezighoudt. De atlas is een mooie combinatie van luchtfoto’s en informatieve kaarten.
De atlas is gestructureerd aan de hand van twintig locaties langs een denkbeeldige ‘vliegroute’ van de Wadden (Ameland) naar het zuiden (Zeeland), weer noordwaarts naar het Noord-Hollandse veengebied, vervolgens zuidwaarts naar Zuid-Limburg en weer noordwaarts om uiteindelijk bij Texel uit te komen.
Langs die route worden diverse thema’s aangestipt zoals het ontstaan van Nederland en de verschillende landschappen. Maar ook actuele thema’s zoals overstromingsgevaar, de groei van steden, transport en andere economische activiteiten. Ook de meer alledaagse onderwerpen als vrijetijdsbesteding, belgedrag, sport en evenementen hebben een plek. Niet altijd zaken die je in een atlas verwacht, maar die mogelijk van pas kunnen komen in een (breed) vak als aardrijkskunde, waarvoor deze atlas ook bedoeld is.
Retourtje Texel – Amsterdam
De atlas borduurt voort op de televisieserie Nederland van Boven van de VPRO, maar wil, anders dan de tv-serie, “de lijnen en patronen vooral van een interpretatie voorzien”, zo schrijven de auteurs. De luchtfoto’s zijn grotendeels afkomstig van fotograaf Karel Tomeï. Enkele bijzondere door de VPRO samengestelde datavisualisaties geven een beeld van zaken die niet fotografisch zijn vast te leggen, zoals de hogere luchtlagen. Heel grappig is de weergave van de route (en vlieghoogte!) die een Texelse mantelmeeuw in twaalf uur aflegt: haar fourageerplek is …. de Amsterdamse grachtengordel.
Thema-atlassen
Het vak aardrijkskunde is tegenwoordig gelukkig veel meer dan alleen topografie en de uitgever van de beroemde Bosatlas doet mee aan deze verbreding. Eerder werd de Bosatlas van ondergronds Nederland uitgebracht, maar daarbij bleef het niet. Al snel volgden onder meer de Bosatlas van Nederland waterland, de Bosatlas van het klimaat en de Bosatlas van de energie. Sommige thema-atlassen zijn in samenwerking en met financiering van bedrijven en kennisinstellingen samengesteld en zijn, mede door een aanvullend aanbod van lesmateriaal, ook gericht op gebruik in het (middelbaar) onderwijs.
De meeste Hunebedden zijn gebouwd op de Hondsrug, nu een geopark, een tijdens de ijstijden ontstane verhoging in het landschap.
Karel Tomeï-alleen voor recensie te gebruikenTransformatie in één eeuw
Een indrukwekkende kaart uit deze Bosatlas – die meer pagina’s telt dan de eerdere thema-atlassen – laat een vergelijking zien tussen het landgebruik nu en een eeuw geleden (het is geen nieuw beeld maar was eerder niet gemakkelijk in zo’n hoge resolutie te vinden). Daarop is de enorme transformatie te zien die ons land heeft ondergaan sinds 1900. Wat eerst heide en veen was, is nu – in oppervlakte gemeten – verstedelijkt gebied. Het geeft op meedogenloze wijze weer hoe wij de bovenste grondlaag van Nederland hebben veranderd en toont tevens de onomkeerbaarheid van deze invloed aan.
Oude vijanden
De keuze voor veel aanvullende kaarten is niet zo vreemd omdat er een verband gelegd moest worden tussen de vele fotografische beelden. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de waterlinies, een snoer van vestingwerken met daartussen gebieden die kunstmatig overstroomd kunnen worden. Mooie foto’s in de atlas die verband houden met de bescherming tegen vijandelijke aanvallen zijn bijv. de Ringwalburg in het Zeeuwse Oost-Souburg, die nog stamt uit de tijd van de Vikingen, en Fort Pampus als onderdeel van de Stelling van Amsterdam, gebouwd ter bescherming van aanvallen vanuit het IJ.
Pingoruïne in het Leenderbos (Noord-Brabant). Landschappelijke structuren worden vaak pas goed zichtbaar door middel van een luchtfoto, zoals ook bij deze pingoruïne.
Karel Tomeï-alleen voor recensie te gebruikenCombinatie van extremen
Al bladerend door deze atlas realiseer je jezelf steeds meer dat ons land bestaat uit een combinatie van zeer oude en zeer nieuwe landschappen die sterk met elkaar contrasteren. Restanten van ijstijdlandschappen liggen op een steenworp afstand van verstedelijkte, dichtbevolkte gebieden. Vanuit de lucht is bovendien goed te zien hoe intensief het transport is. Behalve ‘snelwegen’ in de lucht zijn er ‘snelwegen’ op de Noordzee. De dominantie van het autogebruik toont de parkeerplaats bij Schiphol. Maar door de intensieve landbouw zijn nog grote oppervlakten leeg.
Zoneiland Almere, een in 2010 opgeleverde zonnecentrale van 7000 vierkante meter, doorsneden door een busbaan, en een van ‘s werelds grootste zonnecentrales. Ditmaal is de ronde vorm geen relikwie uit de ijstijd, maar een hightech-oplossing voor de verwarming van water.
Karel Tomeï-alleen voor recensie te gebruikenVanuit de ruimte zie je meer
De wetenschap maakt ook steeds vaker gebruik van beelden uit de lucht en ruimte. Een vak als geoarcheologie doet dat bijvoorbeeld. Kleurverschillen van de aarde (als gevolg van een andere bodemsamenstelling) kunnen duiden op fundamenten van prehistorische gebouwen. In de Bosatlas van Nederland van Boven had hieraan meer aandacht besteed kunnen worden. Onderwerpen die nu een beetje buiten de scope vallen, zoals gezondheid, bevolking en immigratie, hadden dan weggelaten kunnen worden. Ook waren satellietbeelden een welkome aanvulling geweest. Maar dat zou het onderwerp van een volgende atlas kunnen zijn.
Omwalling Romeins marskamp te Ermelo (Gelderland). Vanuit de lucht is de vierhoekige en door een autoweg doorsneden aarden wal beter te zien dan op de grond.
Karel Tomeï-alleen voor recensie te gebruiken