'Middeleeuwers waren echt niet dom'

Het normale beleid van Rijkswaterstaat is om scheepswrakken onder water te onderzoeken en vervolgens te laten liggen. Maar vanwege het uitdiepen van de IJssel moet de kogge bij Kampen wijken en betaalt Rijkswaterstaat het uitvoerige onderzoek en de berging van het middeleeuwse schip.

Archeologen zijn sinds de vondst bezig met het onderzoek onder water. Vanwege de locatie van de kogge, die samen met twee kleinere bootjes vlak bij de haven van Kampen ligt, denken zij dat de schepen bewust tot zinken zijn gebracht in de vijftiende eeuw. Bewust watermanagement in de middeleeuwen dus? Het lijkt er op.

Bekend is dat begin vijftiende eeuw de IJssel aan het verzanden was, waardoor grote schepen niet meer door de ondiepe rivier konden varen. De gezonken schepen konden de stroming beïnvloeden en de rivierbedding uitschuren om meer diepte te krijgen.

Watermanagement

André van Holk, hoogleraar Maritieme archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, maakt deel uit van het team van experts rond de opgraving. “Ik ben zijdelings betrokken bij het onderzoek, maar deze theorie vind ik heel plausibel. Middeleeuwers hadden dan niet onze technologische kennis, maar ze waren echt niet dom. Ingrijpen in de natuur om iets voor elkaar te krijgen deden ze al sinds de elfde eeuw, met de bouw van dijken en sluizen. De locatie van die drie wrakken zo bij elkaar wijst op bewust ingrijpen.”

Nu de IJsselkogge in de weg ligt voor het huidige watermanagement, wordt ze omhoog gehaald en kan ze aan land verder onderzocht worden. Dit is een unieke kans. “Het is niet de eerste kogge die er is gevonden in Nederland en zeker niet de enige; in Flevoland zijn wel vijftien koggen gevonden, waarvan meerdere met inhoud. Maar wat de IJsselkogge bijzonder maakt – naast dat de constructie compleet lijkt te zijn – is de nog aanwezige binnenbetimmering. Daar weten we echt nog niets vanaf!”

Oorlogsschip

Tot hun verbazing vonden onderwaterarcheologen een kombuis met koepeloven en potten en pannen in de kogge. Dit zaaide enige twijfel over de watermanagementtheorie van de opzettelijk gezonken schepen. Want waarom zijn die er niet uitgehaald? Van Holk “Ik vind dat niet zo raar want een oven eruit slopen is nogal een gedoe. Het lijkt er verder op dat de potten en pannen bij het schip horen, maar het onderzoek is nog in volle gang. Naast deze vondsten was het schip leeg toen het tot zinken is gebracht dus de watermanagementtheorie blijft voorlopig nog even overeind.”

In de kogge was geen lading meer aanwezig, iets wat de watermanagementtheorie onderbouwt. Het is alleen wel jammer, want lading en persoonlijke voorwerpen vertellen een interessant verhaal. “In een schip dat gezonken is in actie zijn sowieso altijd persoonlijke voorwerpen te vinden. Leren schoenen, potten en pannen, eetgerei, dat soort spullen. In een koggewrak bij Almere is zelfs een leprozenklepper gevonden. We weten dus dat daar een melaatse aan boord was.”

De oven daarentegen is ook een bijzondere vondst, maar de reden van zijn aanwezigheid is nog gissen, legt Van Holk uit. “Normaal was de plek om te koken op een kogge een stuk eenvoudiger. Een houten kist met zand erin, afgedekt met tegeltjes deed doorgaans dienst als vuurplaats. Waarom deze kogge een oven had, is nog een raadsel. Het zou kunnen dat de kogge op het laatst dienst deed als oorlogsschip. Een oven met een grote capaciteit kan natuurlijk meer monden – oftewel militairen – voeden dan een simpele vuurplaats.”

Houtworm

De IJsselkogge bij Kampen is een ‘jonkie’. Uit denrochronologisch onderzoek, waarbij wetenschappers aan de hand van jaarringen kunnen bepalen hoe oud het hout is, blijkt het hout van de IJsselkogge in de eerste helft van de vijftiende eeuw te zijn gekapt. Het scheepstype wordt in die periode nog wel gebruikt maar is dan al over zijn hoogtepunt heen. Zijn grotere broertje, de hulk, was vanwege zijn nog grotere laadruimte populairder. Lang voeren de eikenhouten schepen niet. Van Holk: “Een kogge ging ongeveer 25 jaar mee. Dan waren ze op door intensief gebruik en te veel aangevreten door paalworm. Schepen werden in die 25 jaar wel regelmatig opgelapt. De rotte stukjes werden eruit gebeiteld en bedekt met nieuw hout. Deze wijze van repareren, dus met een lappendeken van kleine stukjes hout in plaats van hele nieuwe planken, noemde de Engelsen Dutchmen.”