Naar de content

Met je neus bovenop de Grieken

Rijksmuseum van Oudheden heropent na zeven maanden verbouwing

Mike Bink

De boel is helemaal omgegooid in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Het museum moest hoognodig haar gebouw renoveren en hield zeven maanden de deuren dicht. Deze gelegenheid grepen de conservatoren aan om een groot deel van de collectie anders te presenteren. De zalen met de materiële cultuur van de oude Grieken, Etrusken en Romeinen zijn in een nieuw jasje gestoken. Dit leek Kennislink een bezoekje waard.

Biddende man

Biddende man. Brons, Grieks, 1580-1475 v.Chr., gevonden op Kreta, h. 14 cm. Dit beeldje is het oudste bronzen voorwerp uit de Grieks-Romeinse collectie van het Rijksmuseum van Oudheden. Het is gemaakt op Kreta, ten tijde van Minoïsche beschaving, die tussen 2000 en 1450 v.Chr. haar grootste bloei kende. Het is gevonden bij de ruïnes van het paleis van Phaistos. De voorgestelde man draagt een lendenschort en een platte hoed. Hij houdt zijn handen voor de borst en gezicht, zodat het lijkt alsof hij aan het bidden is. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Rijksmuseum van Oudheden

Mannenhoofd van Cyprus

Mannenportret, kalksteen, vijfde eeuw v.Chr., gevonden op Cyprus, h. 34 cm. Dit portret maakte ooit deel uit van een levensgroot beeld. Waarschijnlijk stond het beeld opgesteld bij een tempel of heiligdom, als geschenk voor de godheid die daar werd aanbeden. Vanwege de grote afmetingen was het kostbaar. De schenker moet behoord hebben tot een van de rijkste families van het vijfde-eeuwse Cyprus. In die periode stond het eiland onder bewind van de Perzen, die naast hun gezag ook hun beeld- en vormentaal meenamen naar de Griekse wereld. Dat laat zich zien in dit portret. Naast de typische Grieks-Archaïsche stijlkenmerken zoals de amandelvormige ogen en ‘archaïsche’ glimlach, heeft de man, geheel volgens de mode aan het Perzische hof uit die tijd, een gestileerde golvende baard en kapsel. Dit beeld is nieuw in de collectie, en speciaal aangekocht omdat het de interactie tussen verschillende culturen mooi weergeeft. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Rijksmuseum van Oudheden

Naakte Venus

Venus. Marmer, Grieks, 300-100 v.Chr., h. 60 cm. Het eerste realistisch weergegeven naakte vrouwenbeeld in de geschiedenis is de Aphrodite (Latijn: Venus) van de beroemde beeldhouwer Praxiteles, uit de vierde eeuw v.Chr. De godin staat op het punt om een bad te nemen en probeert met een hand haar naaktheid te verbergen. In navolging zijn vele naakte Venusbeelden gemaakt, zoals deze van het type Venus Capitolina, waarbij de godin beide handen beschermend voor haar lichaam houdt. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Rijksmuseum van Oudheden

Dronken Dionysos

Dionysos. Marmer, Hellenistisch, ca. 100 na Chr., gevonden in Izmir (Turkije), h. 81 cm. Deze kop maakte ooit deel uit van een kolossaal beeld van Dionysos, de Griekse wijngod. De grote levendigheid van zijn wapperende haren en zijn geëmotioneerde gelaatsuitdrukking met open mond en holle ogen zijn typerend voor de Hellenistische beeldhouwkunst. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Rijksmuseum van Oudheden

Cadeautje Anna Paulowna

Osiris Canopus. Albast, Hellenistisch, eerste eeuw na Chr., gevonden in Tivoli (Italië), h. 60 cm. In de Egyptische stad Canopus werd Osiris vereerd in de vorm van een gedecoreerde vaas met een godenhoofd. De vaas symboliseert het vruchtbare Nijlwater. Deze bijzondere vaas uit Hellenistisch Egypte is teruggevonden in de villa van keizer Hadrianus in Tivoli. Als groot liefhebber van Egypte had hij daar een stukje van de stad Canopus laten nabouwen. In 1846 gaf Paus Pius IX de vaas ten geschenke aan koningin Anna Paulowna, tijdens het bezoek dat zij aan de Pauselijke Staat bracht. Bruikleen: Koninklijke Verzamelingen, Den Haag. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Askist Etrusken

Askist. Albast, Etruskisch, 200-50 v.Chr., gevonden in Volterra (Italië), 92,5 x 77 x 26 cm. De Etrusken hadden een grote bewondering voor de kunst, cultuur en mythologie van de Grieken. Dat is ook te zien op deze askist. Het reliëf op de voorzijde laat een scène uit de Odyssee zien: links ontsnapt Odysseus uit de grot van de éénogige en mensenetende Polyphemos, rechts vlucht hij met zijn mannen in een boot. Opvallend is dat de Etruskische godin Vanth hen bijstaat. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Rijksmuseum van Oudheden

Romeinse Pan

Pan. Marmer, Romeins, 50-350 na Chr., h. 109.8 cm. De natuurgod Pan is weergegeven als een naakte jongen, met horentjes op zijn hoofd. In zijn linkerhand houdt hij een panfluit, in de rechter een herdersstaf. De jeugdige god staat in een klassieke contrapost-houding, een uitvinding van de Griekse beeldhouwers in de vijfde eeuw v.Chr. Zijn gewicht rust op zijn rechterbeen, het linkerbeen is schuin opzij geplaatst. Hierdoor krijgt zijn lichaam een lichte dynamische curve. Dit beeld is een Romeinse kopie, gemaakt naar een Grieks origineel van de beeldhouwer Polykleitos. (Tekst: Rijksmuseum van Oudheden)
Rijksmuseum van Oudheden

Wanneer je het museum binnenkomt, lijkt er op het eerste gezicht niet zoveel veranderd. De authentieke tempel van Isis staat nog gewoon op haar plek in de Tempelzaal en achter de kassa vind je de vertrouwde tafels met leuke boeken. Om de veranderingen te zien moet je wat verder het museum in. Op de eerste en de tweede verdieping, waar voorheen de wisselende tentoonstellingen waren te zien, zijn nu de zalen met de materiële cultuur van de oude Grieken, Etrusken en Romeinen. Wie voor de oude Egyptenaren komt, heeft pech. Deze zaal is nog niet af en gaat pas weer open in 2017.

Conservator Ruurd Halbertsma gaat een rondleiding geven maar licht eerst even toe dat de tentoonstellingsmakers zich voor de vormgeving hebben laten inspireren door ritme, rhythmos in het oud-Grieks. Een kunstvoorwerp ontroert de toeschouwer pas als het in beweging lijkt te zijn, volgens filosoof Aristoteles. Inhoudelijk staat het woord ‘context’ centraal en daarmee bedoelt Halbertsma de interactie tussen de Griekse, Etrusken en Romeinse culturen. De culturen en dus de objecten uit de collectie staan niet los van elkaar maar hebben elkaar beïnvloed. Deze context is de grootste inhoudelijke verandering die de zalen hebben ondergaan. Het is voornamelijk een nieuwe opstelling van de bestaande collectie, inclusief enkele nieuwe items die zijn aangeschaft omdat ze de context mooi weergeven. Tijd om te gaan kijken of we het ritme en de context kunnen terugvinden.

Oudste Griekse zaal met invloeden van omringende landen in Rijksmuseum van Oudheden. In het midden een projectie op de grond met onder andere handelsroutes uit deze vroege periode (3000-500 v. Chr.)

Mike Bink

Fantasiewereld

Om te beginnen bij het begin, beklimmen we de trappen naar de tweede verdieping. Deze zaal staat in het teken van het vroegere Griekenland. In de periode van ongeveer 3000-500 v.Chr. werd de Griekse cultuur vooral beïnvloed door andere culturen uit het Middellandse Zeegebied waarmee de Grieken handel dreven. Egyptische beeldhouwkunst inspireerde Griekse kunstenaars tot het maken van de typisch stijve beelden in Egyptische traditie. Op het Griekse aardewerk uit deze periode zijn ook invloeden uit andere streken te zien. Typisch Corinthisch uit deze periode is het gebruik van vreemd en eigen, zoals een Griekse ruiter in een oosterse fantasiewereld met sfinxen en leeuwen. De wijnkan die dit uitbeeldt is nieuw in de collectie en speciaal aangekocht voor deze heropening.

Deze eerste zaal is geografisch ingericht, met in het midden een grote, bewegende projectie op de grond. Afwisselend zijn de zich uitbreidende handelsroutes uit deze eeuwen te zien, en de producten die dat opleverde. De voorwerpen staan grotendeels in vitrines, maar zijn van alle kanten goed te bekijken en mooi belicht.

Bewegende beelden

Wanneer je naar het tweede gedeelte van de Griekse periode wil, moet je de rest van de tweede verdieping links laten liggen en weer richting de trap. Op de eerste verdieping is de Griekse rol van inspirator uitgelicht. Vanaf ongeveer 500 v.Chr. breken gouden tijden aan voor de Grieken en domineren zij het Middellandse Zeegebied. In deze zaal is te zien hoe zij andere culturen hebben beïnvloed, tot aan India toe. De gewaden die de monniken in Tibet nu nog dragen zijn bijvoorbeeld ontleend aan de kleding van de Grieken uit de tijd van Alexander de Grote, zo vertelt Halbertsma.

Bij binnenkomst van deze zaal loop je direct tegen een enorme verzameling prachtige vazen aan. Deze vazen vertellen verhalen uit het leven van de goden, of over beroemde atleten tijdens de Olympische Spelen. Ze staan geordend op onderwerp en niet op chronologie. Voor de heropening van de zaal is veel onderzoek gedaan naar deze vazen en naar de restauratiegeschiedenis sinds 1818, het jaar dat het museum is opgericht.

Prijsbeker (detail). Aardewerk, Grieks, ca. 530 v.Chr., h. 63.3 cm. Grote amforen met 40 liter van beste olijfolie waren de prijzen voor winnende atleten bij de Panathenaeïsche Spelen. Die werden elk jaar in Athene gehouden ter ere van de godin Pallas Athene. Zij staat dan ook altijd afgebeeld op dergelijke amforen. De andere kant van de vaas toont de winnende sporttak: in dit geval scènes uit de pentathlon (de vijfkamp), met een discuswerper, speerwerper en een verspringer met gewichten.

Rijksmuseum van Oudheden

Het centrale gedeelte van de ruimte is ingericht als beeldengalerij, die goed laat zien hoe de beeldhouwkunst veranderde sinds de starre Egyptische pose. Beeldhouwers maakten zo realistisch mogelijke beelden door ze in beweging uit te beelden. Ze probeerden zelfs de natuur te overtreffen door meer dan perfecte lijven te creëren.

Duiventil voor de doden

Vanuit deze zaal kom je op de galerij met voorwerpen uit de materiële cultuur van de Etrusken, die de verbinding vormt met de Romeinse zaal. Je ziet de invloed van de Grieken op de Etrusken die dat vervolgens weer doorgeven aan de Romeinen.

Romeinse ‘duiventil’ of columbarium, een urnenmuur met askisten.

Mike Bink

Doorwandelend naar de Romeinen stuit je weer op een beeldengalerij, geplaatst voor een kaart die laat zien hoe ver de invloed van de Romeinse cultuur reikte. Ontroerend is het columbarium, de duiventil met askisten en grafschriften van overledenen. Bijvoorbeeld van ene Flavia, die haar man herdenkt waar ze gedurende hun twaalfjarige huwelijk nooit ruzie mee had. Of de slaaf, die vlak voor zijn geplande vrijlating overleed.

“Nieuw in deze Romeinse zaal zijn twee tritons of zeegodjes, oorspronkelijk uit het Rijksmuseum van Amsterdam”, zo vertelt Halbertsma. “Daar lagen ze in het depot als Italiaanse voorwerpen uit de 16e eeuw, maar het bleek Romeins te zijn. De tritons zijn verwerkt op kokers voor op de disselboom van de strijdwagen, de stang waar de paarden aan vast werden gemaakt. Galliërs en Kelten begroeven vaak de hele strijdwagen, maar omdat dit nogal wat voeten in de aarde gehad, kregen overleden krijgers later alleen de tritons mee in het graf.”

Grafgift. Romeinse Tritons of zeegodjes, oorspronkelijk bevestigd op de disselboom van een strijdwagen.

Marjolein Overmeer

Eindoordeel

In alle zalen vind je algemene informatie op grote en duidelijke tekstborden aan de muren en meer specifiek bij de voorwerpen zelf. Wie nog meer wil weten kan een audiotour huren. Voor kinderen is er een speciale audiotour, want de opstelling is niet specifiek gericht op kinderen: het is duidelijk geen speelmuseum.

Om nog even terug te komen op ritme en context, is vooral het tweede duidelijk terug te vinden. De nieuwe opstelling maakt mooi duidelijk hoe de verschillende culturen in het Middellandse Zeegebied elkaar hebben beïnvloed en in het bijzonder de connectie tussen de Grieken, Etrusken en Romeinen. Het ritme, dat volgens het museum te zien zou moeten zijn ‘in de harmonie van kleuren en licht, verrassende opstellingen en momenten van rust en contemplatie’ is lastiger te herkennen. Het gaat voor de ene zaal meer op dan voor de ander, maar beeld het ook maar eens uit, ritme… Wat niet wil zeggen dat de nieuwe opstelling in het museum niet geslaagd is, integendeel. Vooral de twee zalen over de oude Grieken zijn heel mooi geworden.

Griekse zaal met beeldengalerij in Rijksmuseum van Oudheden. Zie de slideshow voor meer informatie over de ontwikkeling van de vormgeving van deze beelden.

Mike Bink

Overal is de informatie duidelijk zonder overdadig te zijn en het grote pluspunt is de zichtbaarheid en tastbaarheid van de kunstvoorwerpen. Je staat overal met je neus bovenop en lang niet alles staat achter glas. De neiging om voorwerpen aan te raken die de oude Grieken en Romeinen ook al hebben aangeraakt, is verleidelijk. Je bent maar een stap verwijderd van de groten uit de geschiedenis.

h2. Nieuwe tijdelijke tentoonstellingen

Naast de vaste collectie, opent het Rijksmuseum voor Oudheden 15 december ook met drie kleine, tijdelijke tentoonstellingen.

In Pracht & precisie zijn meer dan honderd kleurrijke en vaak kostbare ‘gesneden stenen’ uit de collectie bijeengebracht. Deze kleinoden, veelal niet groter dan een vingertop, werden gebruikt als zegel, juweel of amulet.

De expositie Mens & Maas voert langs 300.000 jaar en twaalf locaties aan de Maas, van een kamp van Neanderthalers via Romeinse villa’s naar vroegmiddeleeuwse grafvelden.

Euro Meltdown is een serie bewerkte en vergrootte foto’s van teloorgegane euromunten, door de Amerikaanse kunstenaar Stephen Sack. In deze kleine expositie wordt een link gelegd tussen archeologie en hedendaagse kunst.

Lees hier het blog dat de restauratoren hebben bijgehouden over het restaureren van de Griekse vazen.

ReactiesReageer