'Met een vliegtuig vol Nederlandse proefpersonen naar een Finse scanner'

Als je te gast bent bij Pim Levelt krijg je uiteraard koffie of thee van het familiebedrijf geserveerd. “Albert Heijn kwam vroeger nog zelf bij ons voor een hele week gemalen koffie voor zijn winkel in Purmerend. En nu halen wij onze levensmiddelen bij hém,” lacht Levelt, terwijl hij verse thee in een zakje schept. Inmiddels staat de dochter van zijn broer als de zesde generatie aan het roer van het familiebedrijf Simon Lévelt.

Voor Levelt lag een carrière in de wetenschap meer voor de hand. Zijn moeder was natuurkundige, zijn vader scheikundige en zelf koos hij voor de experimentele psychologie. Hij promoveerde in 1965 op ‘binoculaire rivaliteit’, wat er gebeurt als je twee ogen twee verschillende beelden ontvangen. En vertrok daarna als onderzoeker naar Amerika, waar hij werkte aan Harvard, de University of Illinois en Princeton. In 1972 keerde hij definitief terug om in Nijmegen hoogleraar te worden. In 1980 richtte hij daar het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek op, waarvan hij tot zijn pensioen in 2006 directeur was.

“Veertig jaar geleden bestond er nog nauwelijks experimenteel onderzoek naar het spreekproces”, herinnert Levelt zich. “We wisten wel al veel van het articulatieproces, dus hoe je woorden uitspreekt, van het ontstaan van versprekingen, en van de structuur van dialogen. Maar er bestond geen overzichtelijk spraakmodel van hoe je van een intentie tot articulatie komt. Mijn persoonlijke doel was om dat mechanisme experimenteel te ontleden en in een model te vatten.” Dat doel heeft hij bereikt: het taalproductiemodel van Levelt uit 1989 is nog altijd wereldwijd toonaangevend (zie kader).

Gestuurd spontaan spreken

“Toen ik begon, was er ook nog geen experimentele traditie in het taalproductieonderzoek,” vertelt Levelt. Als experimenteel psycholoog vond hij dat natuurlijk onacceptabel. “De algemene gedachte was dat je als onderzoeker een spreker niet spontaan kunt laten zeggen wat jij wilt. Terwijl dat natuurlijk wel is wat je wilt doen als je wilt onderzoeken hoe iemand van een intentie tot een uitspraak komt.”

De oplossing voor dit probleem bleek te liggen in het gebruik van ‘beperkte spreekdomeinen’: als je de spreektaak die de proefpersoon moet uitvoeren heel duidelijk afbakent, is de spontane spraak wel degelijk te sturen. Het eerste beperkte spreekdomein dat Levelt ontwikkelde was een ruimtelijke patroon. Levelt: “De proefpersoon moest een netwerk beschrijven van gekleurde bolletjes die met lijntjes aan elkaar zaten. Wij konden zo naar het zogeheten linearisatieproces kijken: mensen blijken zo’n patroon meestal in dezelfde volgorde, heel precieze regels volgend, te beschrijven.”

“Niet erg lang daarna, begin jaren tachtig, begonnen we met een ander beperkt domein: plaatjes benoemen,” aldus Levelt. “De proefpersoon moest een afbeelding benoemen, maar kreeg tegelijk een stoorwoord te horen dat inhoudelijk of qua klank op het plaatje lijkt. Afhankelijk van het soort stoorwoord duurt het langer of korter om het plaatje te benoemen. Daarmee hebben we stap voor stap een theorie ontwikkeld over hoe wij woorden ophalen en de articulatie daarvan voorbereiden.”

Levelt: “Uiteindelijk wil je natuurlijk van losse woorden naar meerwoord-uitingen. Dat kon bijvoorbeeld met het benoemen van getallen en kloktijden. Beide hebben een heel strikte, beperkte grammatica en vormen zo beperkte domeinen die zich uitstekend lenen voor experimenteel onderzoek. Je kunt bijvoorbeeld wel zeggen ‘Het is tegen zevenen’, maar niet ‘Het is tegen tien voor zevenen’. Het eerste is grammaticaal, het tweede niet.”

Gevaren van de nieuwe mogelijkheden

Als Levelt nu zou beginnen als onderzoeker, zou hij meteen met die neuro-imagingtechnieken aan de gang gaan. “Al ben ik soms wel bang dat het onderzoek door alle nieuwe technische mogelijkheden te veel verstrooid raakt. Dat mensen bijvoorbeeld zomaar gaan kijken wat het brein doet als je rijmt. Niet doen! Wetenschap moet cumulatief zijn, je moet voortbouwen op wat er al gedaan is. En je moet werken vanuit een goed uitgewerkt en getoetst theoretisch raamwerk dat bepaalt waarom je bepaalde experimenten gaat doen. Er zijn zo veel technieken, zo veel mogelijkheden. Dan is het gevaar van verstrooiing groot.”

“Het mooie van een project als Language in Interaction vind ik de interdisciplinariteit,” zegt Levelt over het zwaartekrachtproject waarin taal wordt onderzocht vanuit de psychologie, biologie, genetica en de neurowetenschappen. “Als je twee onafhankelijke gebieden samenbrengt, kan er een vonk overspringen en iets moois ontstaan. Sommige onderzoekers vinden die samenwerking eng. Maar zodra angst ontstaat, ligt zelfisolatie op de loer. Je zet dan oogkleppen op en mist de grote, overkoepelende ontwikkelingen. Daar ben ik hier gelukkig totaal niet bang voor.”

Als tegenvoorbeeld noemt hij de groep onderzoekers rond Noam Chomsky, grondlegger van de generatieve grammatica. Deze theorie stelt dat het menselijk taalvermogen aangeboren is en probeert de regels van grammatica wiskundig te beschrijven. “Ik heb gigantisch veel respect voor Chomsky; zijn werk heeft ook het cognitieve taalonderzoek diep beïnvloed. Maar hij is zijn gouden ei steeds verder gaan ontwikkelen en wat er verder nog gebeurde was niet zijn eerste zorg. Dat heeft geleid tot methodologie en vraagstellingen die voor veel zelfisolatie zorgden.”

Kwetsbare theorie

Nu Levelt met pensioen is, houdt hij zich vooral bezig met de geschiedenis van zijn vakgebied, waar hij in 2013 een boek over publiceerde. “Via Google krijg ik nog wel elke dag notificaties van nieuwe citaties van mijn experimentele werk, en vooral naar het theoretische raamwerk,” vertelt hij. De laatste jaren blijkt dat er tussen de verschillende componenten in zijn model meer terugkoppeling plaatsvindt dan hij in eerste instantie beweerde. “Die modulariteitsgedachte in het model was ook een methodologische keuze. Als overal interactie is, blijft alles mogelijk en dan kun je je theorie niet toetsen. Door juist scherp te stellen dat iets niet kan, maak je je theorie kwetsbaar en dat is wat je wilt.”