Met duizenden snippertjes terug in de tijd

Bijna 2000 jaar geleden verstopten verschillende joodse groeperingen, op de vlucht voor Romeinse legioenen, hun heilige teksten in grotten bij Qumran, aan de oevers van de Dode Zee. De ontdekking ervan in de vorige eeuw veranderde onze kijk op deze roerige tijd, toen ook Jezus leefde, radicaal. De Dode Zeerollen zijn van 9 juli tot 5 januari te zien in Assen.

9 juli 2013

Tegenwoordig zoeken archeologen met de modernste bodemradartechnieken de woestijn van Israël, Jordanië en de Sinaï af op zoek naar archeologische schatten. Maar sommige belangrijke vondsten werden per toeval gedaan. In 1947 waren jonge bedoeïenen met hun kudde geiten op pad door de woestijn aan de westelijke oevers van de Dode Zee, in de buurt van de ruïnes van de oude nederzetting Qumran.

Een van de grotten bij Qumran, waarin de Dode Zeerollen zijn gevonden
wikimedia commons

Het inmiddels legendarisch geworden verhaal gaat dat een geit afdwaalde van de kudde en in een grot verdween. Om het dier weer uit de grot te jagen gooiden de bedoeïenenjongens met stenen. Een van de stenen deed iets breken in de grot. De volgende dag keerden de herders terug naar de grot om te kijken of er wellicht iets waardevols te vinden was. Er bleken stenen kruiken in de grot te liggen, met daarin leren bundels met vreemde teksten erop.

Tienduizenden fragmentjes

Het bleken eeuwenoude boekrollen uit een periode van grote religieuze en politieke beroering in het oude Israël. De rollen zijn grofweg geschreven tussen 200 voor Christus en 50 na Christus. Het was een tijd waarin de joden van de Romeinse provincie Judea , onderdrukt door Griekse en Romeinse overheersers, wachtten op een messias die hen zou verlossen.

Over deze periode wisten wetenschappers halverwege de twintigste eeuw maar weinig. Er waren geen geschreven teksten uit bekend. De oudst bekende versie van de joodse Bijbel was middeleeuws, uit het jaar 1008 (de codex Leningradensis). Een vroegere bron was er niet. Met de ontdekking van de Dode Zeerollen veranderde dat in een klap. Toen de historische (en dus de financiële!) waarde van de teksten eenmaal duidelijk werd, ontstond er een ware wedloop tussen archeologen en bedoeïenen om wie het eerst de rest van de leren rollen te pakken had. Tussen 1947 en 1956 werden bij Qumran maar liefst elf grotten met teksten ontdekt.

De term ‘Dode Zeerollen’ is eigenlijk misleidend. Er zijn maar een paar grotendeels intacte boekrollen gevonden. De grootste is de zogenaamde Tempelrol, die bijna negen meter lang is. Maar veel meer zijn de Dode Zeerollen fragmenten, tienduizenden grote en kleine stukjes tekst, afkomstig van in totaal zo’n duizend manuscripten. Eenmaal in elkaar gepuzzeld geven ze een uniek kijkje in de geheimzinnige wereld van de vroege joodse religie en cultuur, uit de tijd dat ook Jezus leefde.

‘Dutch Cave’

Een aantal van de fragmenten zijn nu door het Drents Museum in Assen naar Nederland gehaald. Gastcurator van deze bijzondere tentoonstelling is Mladen Popovic, directeur van het Qumran-instituut van de Rijksuniversteit Groningen. Dat werd opgericht in 1961, toen ZWO (de voorloper van wetenschapsfinancierder NWO) een miljoen gulden vrijmaakte voor onderzoek naar de teksten. Nederland kreeg daardoor de publicatierechten van de rollen uit de elfde grot van Qumran, die sindsdien de ‘Dutch Cave’ wordt genoemd.

Close-up van de originele Dode Zeerol in het depot van het museum. De stukken leer werden gelinieerd voor het beschrijven. De letters hangen echter onder de lijnen in plaats van erop. Twee keer is in dit fragment de naam van God (JHWH) leesbaar, in een afwijkend, ouder lettertype.
Maarten Muns

Verreweg de meeste manuscripten die tot de Dode Zeerollen behoren zijn geschreven in het Hebreeuws. Sommige zijn in het Aramees en een klein aantal in het Grieks. Ze geven zo’n bijzonder inzicht in de cultuur van die tijd omdat het bijna uitsluitend literaire teksten zijn, geen administratieve zoals rekeningen of voorraadlijsten. Religieuze voorschriften, leefregels en teksten uit de joodse Bijbel.

Omdat de uiterst kwetsbare Dode Zeerollen slechts een op de lux af bekende dosis licht per jaar mogen verdragen, liggen ze vier dagen voor de opening van de tentoonstelling nog niet in de speciale vitrines. Om dezelfde reden zullen alle fragmenten halverwege de tentoonstelling worden gewisseld voor andere.

Om toch een blik te kunnen werpen wordt er één fragment, een Psalmenrol van een kleine meter lang, aan de pers getoond in het depot van het museum. Een van de aanwezige medewerkers van de Isreal Antiquities Authority, de instantie die de rollen beheert, leest de 2000 jaar oude tekst moeiteloos voor. Het Hebreeuws is in al die jaren nauwelijks veranderd.

Ruimte in de ruïne van Qumran waar inktpotjes en zitbanken zijngevonden. Mogelijk werd een deel van de Dode Zeerollen hier geschreven. — Ruimte in de ruïne van Qumran waar inktpotjes en zitbanken zijn gevonden. Mogelijk werd een deel van de Dode Zeerollen hier geschreven.
wikimedia commons

Skeletje

“We weten steeds meer over de omstandigheden waaronder de teksten in de grotten terecht zijn gekomen,” vertelt Popovic enthousiast terwijl we de tentoonstelling bekijken. “Daarom wilden we niet alleen de Dode Zeerollen tentoonstellen. We wilden ook het grotere verhaal vertellen over het joodse leven rond het begin van onze jaartelling. Deze tentoonstelling is een prachtige kans om de resultaten van wetenschappelijk onderzoek te delen met een breed publiek.”

“We denken dat sommige teksten in de vesting Qumran geschreven kunnen zijn. Maar het is ook goed denkbaar dat een aantal rollen door joodse vluchtelingen uit Jeruzalem naar Qumran zijn gebracht,” zegt Popovic. “Tussen het begin van de joodse opstand in 66 n. Chr. en de verwoesting van de tempel in 70 n. Chr. vluchtten veel joden uit angst voor de Romeinse legioenen de woestijn in. Hun heilige teksten probeerden ze mogelijk in veiligheid te brengen in de grotten. Duizenden joden werden toen afgeslacht.”

En ook na die tijd ging het geweld in Judea door. Popovic wijst op een rafelige tuniek uit de tweede eeuw in een van de vitrines. “Deze is in een mand in Nahal Hever, de Grot van de Brieven gevonden, zo’n twintig kilometer ten zuiden van Qumran. In deze tuniek was het skeletje van een kind van twee of drie jaar oud gewikkeld. Romeinen hadden boven de grot hun kamp opgeslagen. De joodse familie kon de grot niet meer veilig verlaten en is er verhongerd.”

‘Zoon van de Allerhoogste’

Misschien wel het meest bijzondere aan de Dode Zeerollen is dat ze zo divers zijn. Er zijn een heleboel verschillende religieuze leefregels, reinheidsregels, en zelfs verschillenden versies van Bijbelboeken gevonden. In het begin van het onderzoek naar de rollen werd vaak gedacht dat ze toebehoorden aan de Essenen, een ascetische joodse sekte die in de vesting Qumran zou hebben gewoond.

Maar de veelheid en diversiteit van de teksten wijst er volgens Popovic eerder op dat de rollen van verschillende, op een of andere manier aan elkaar verwante stromingen binnen het jodendom afkomstig zijn. Wat in ieder geval uit het onderzoek naar de Dode Zeerollen is gebleken, is dat het joodse religieuze leven in die tijd veel meer variatie kende dan voorheen werd gedacht. Ook de gezaghebbende Hebreeuwse Bijbel, tegenwoordig bekend als het Oude Testament, bestond nog niet als compleet en onveranderlijk geheel. Inmiddels is dat al eeuwenlang wel het geval.

Alle geschriften die later ‘Bijbels’ zijn geworden, met uitzondering van het boek Esther, zijn bij Qumran teruggevonden. Maar ze laten zien dat de tekst van de heilige boeken nog niet helemaal vast lag. Van Bijbelboek Jeremia zijn bijvoorbeeld twee versies gevonden, een lange en een kortere, beiden met verschillende volgorde van de verzen. Ook zijn er delen van ‘Bijbelse’ teksten gevonden met allerlei interpretaties erbij geschreven. Ook aan die interpretaties werd door de joodse geleerde gemeenschap van die tijd blijkbaar gezag toegekend.

Fragment van het Apocryphon van Daniël. Hierin wordt gesproken van ‘zoon van God’ (eerste eeuw v. Chr.) — Fragment van het ‘Apocryphon van Daniël’. Hierin wordt al gesproken van ‘zoon van God’ (eerste eeuw v. Chr.)
Drents Museum

Hoewel Jezus in de teksten nergens voorkomt zijn sommige begrippen die we tegenwoordig met het christelijk geloof associëren al in de Dode Zeerollen te vinden. In een van de fragmenten, het nogal geheimzinnige ‘Apocryphon van Daniël’, een incomplete tekst die vermoedelijk een visioen van de komst van de messias beschrijft, wordt gesproken van ‘de zoon van God’ en ‘zoon van de Allerhoogste’. En er wordt gesproken van een ‘eeuwig koningschap’.

Het ‘Apocryphon’ is niet in de definitieve joodse Bijbel terechtgekomen. Het bevat echter wel al termen die we vóór de ontdekking van de Dode Zeerollen alleen met Jezus en dus met het christendom associeerden. Maar toch blijken de wortels ervan al te vinden te zijn in die roerige eeuwen voor Christus. In een tijd van onderdrukking én grote religieuze opleving. Toen verschillende, nog grotendeels onbekende joodse Schriftgeleerden bijeenkwamen, discussieerden en hun bevindingen op het leer van de Dode Zeerollen neerschreven.

De tentoonstelling De Dode Zeerollen. Woorden die de wereld veranderden is van 9 juli tot 5 januari te zien in het Drents Museum in Assen.

Zelf onderzoek doen naar de Dode Zeerollen? Heel veel informatie is te vinden op een speciale website van de Israel Antiquities Authority. Ook Google is bezig met een grootschalig project om de Dode Zeerollen te digitaliseren en online inzichtelijk te maken.