Merkels beschuldigingen in perspectief

In het interview met het Hongaarse oppositiemedium Partizán leek het alsof oud-bondskanselier Merkel Polen en de Baltische staten indirect verantwoordelijk hield voor de Russische inval in Oekraïne. Deze landen hadden - in de ogen van Merkel - beter wél open kunnen staan voor gesprekken met de Russische president Vladimir Poetin in 2021, het jaar voordat de oorlog in Oekraïne begon. Haar uitspraken leidden tot scherpe reacties uit Polen en de Baltische staten. De Letse oud-minister Artis Pabriks schreef zelfs op X dat Merkel ‘het draaiboek van het Kremlin’ volgt.

De gewapende strijd stopte gedeeltelijk, maar de onderliggende spanningen bleven bestaan en duizenden Oekraïense soldaten vonden ondanks de akkoorden de dood. Baudet: “Een alternatief, namelijk het conflict helemaal laten escaleren, zou waarschijnlijk tot veel zwaardere gevechten geleid hebben. Uiteindelijk escaleerde het vanaf 2021 toch. En in februari 2022 begon de Oekraïne-oorlog.”

Merkel stelde tegenover Partizán dat ze het gevoel had dat Poetin de akkoorden niet meer serieus nam in juni 2021. “Daarom wilde ik een nieuw format, samen met (Franse) president Emmanuel Macron, waarin we als Europese Unie rechtstreeks met Poetin zouden spreken”, zo vertelde Merkel aan het Hongaarse online-medium. “Sommige mensen steunden het niet. Dat waren vooral de Baltische staten, maar ook Polen was ertegen. (…) Het kwam er niet van. Toen heb ik mijn ambt vaarwel gezegd en begon de agressie van Poetin.”

Merkel leek ervan overtuigd dat zij een speciale band met Poetin had, dat zij hem beter begreep dan anderen, concludeert Baudet. Landen als Polen en de Baltische staten, met hun geschiedenis van onderdrukking, reageerden veel feller. “Zij vertrouwden Rusland totaal niet en volgens deze landen was er maar één taal die Rusland verstaat: je verzet je tegen Moskou en er volgt onderwerping. Ze waren dan ook verbijsterd dat Merkel - zelfs na jaren van oorlog - nog steeds leek te geloven dat Rusland via diplomatie te beteugelen was.”

Op het hoogste niveau

De laatste topontmoeting tussen de EU en Rusland was in 2014. Merkel vond het daardoor in 2021 de hoogste tijd om opnieuw te praten op het hoogste niveau, om Poetin ‘tot bezinning te brengen’, schetst Baudet. “De situatie in Oost-Oekraïne verslechterde zodanig dat het niet vreemd was om het gesprek met Rusland te overwegen. Via die weg zou men Poetin misschien tot enige rede kunnen brengen en hem tot matiging aanzetten.”

In de diplomatieke wereld bestaat een zorgvuldige hiërarchie van internationale ontmoetingen. Een topconferentie geldt als het hoogste niveau van overleg. Daaronder bestaat een zorgvuldig opgebouwd systeem van overleg op technische, politieke en uiteindelijk staatkundige niveaus. “Als je op het hoogste niveau praat, heb je het over ontmoetingen tussen leiders als Poetin, Merkel, Macron of Rutte”, aldus Baudet. “Die ontmoetingen verlopen meestal in een vriendelijke sfeer, met het risico dat je daarmee het gedrag van de ander legitimeert. Je beloont de bully en dat geeft een slecht signaal af.”

Wellicht had een ontmoeting er toch kunnen komen, als het overleg op lager niveau was gevoerd. Zoals via een ambassadeursconferentie. “Dan blijf je in gesprek, maar zonder directe betrokkenheid van staatshoofden.”

Baudet las deze week in buitenlandse media dat de opmerkingen van Merkel indirect ook een vingerwijzing naar Nederland waren: naast Polen en de Baltische staten zagen wij een topconferentie ook niet zitten. “Dat kwam mede door de rol van Rusland in het neerhalen van MH17. Landen als Italië en Oostenrijk waren juist sterk vóór overleg, om te de-escaleren.”

In de spiegel kijken

Onderzoeker Henning Meredig is Duitser én Duitslandkenner. Met enige verontwaardiging keek hij naar de uitspraken van zijn landgenote. Tegelijkertijd pleit hij voor nuance: als wetenschapper is het belangrijk om bij Merkels uitspraken onderscheid te maken tussen interpretaties in de media en wat ze feitelijk heeft gezegd. “De Britse krant Daily Mail kopte dat Merkel Polen en de Baltische staten verantwoordelijk hield voor het uitbreken van de oorlog. Die conclusie is op basis van haar letterlijke uitspraken niet te rechtvaardigen: ze heeft dat zo expliciet niet gezegd.”

In de ogen van Meredig ontbreekt het Merkel aan zelfreflectie. De toon waarin ze over haar eigen rol spreekt is ‘opvallend mild en soms zelfs rechtvaardigend’. Hij vindt dat Merkel, zowel in haar boek Vrijheid als in interviews, ‘veel zaken buiten beschouwing’ laat over haar bondskanselierschap. Daarmee doelt Meredig op Merkels eigen beleid ten opzichte van Rusland. Dat werd ‘Wandel durch Handel’ (verandering door handel) genoemd: door economische belangen hield Europa een goede band met Poetin, was de gedachte.

Daar speelde volgens hem ook economisch eigenbelang: Russisch gas betekende goedkope energie voor Duitsland en het kon worden doorverkocht aan de rest van Europa. “Niet voor niets werd gekozen voor een gaspijpleiding die direct via Duitsland liep: de Nord Stream, waar Russisch gas door ging. De geopolitieke risico’s zijn toen ernstig onderschat. Feitelijk heeft Duitsland zichzelf, en daarmee indirect Europa, jarenlang afhankelijk gemaakt van Russisch gas.” Baudet is dat met hem eens. “In Merkels visie was het vooral een economisch project. Maar die scheiding is in de praktijk natuurlijk kunstmatig: gasafhankelijkheid ís geopolitiek.”

Daarom begrijpt Baudet de kritiek uit Polen en de Baltische Staten goed. Ook wijst hij erop hoe gretig het Kremlin haar woorden oppikte: de Russische perschef Dimitri Peshkov zei direct dat Merkel het goed zag. “Daarmee wordt ze - of ze dat wil of niet - onderdeel van Russische propaganda. Ze had preciezer moeten formuleren. Want zelfs als het niet zo bedoeld was, is het naïef om niet te beseffen hoe haar woorden gebruikt kunnen worden.”