‘Mensen met onjuiste overtuigingen staan vaker open voor feiten dan we denken’

Wat hebben problemen als klimaatverandering, ondervoeding en infectieziekten gemeen? Het antwoord is: de onjuiste opvattingen die erover bestaan, die de problemen mede in stand houden. Neem klimaatverandering. In 2016 koos het Amerikaanse volk voor een president die de opwarming van de aarde ontkent. Als gevolg trokken de VS zich met hun torenhoge CO₂-uitstoot terug uit het Klimaatakkoord van Parijs, wat de wereldwijde poging om die opwarming te stoppen hinderde. Of neem de weerstand tegen de veilig bevonden genetisch gemodificeerde ‘gouden rijst’, verrijkt met beta-caroteen. In ontwikkelingslanden had dit voedsel miljoenen doden en blinde kinderen kunnen voorkomen. En als er geen mispercepties zouden bestaan over vaccinatie, waren de mazelen nu niet bezig aan een opmars in Europa.

Problemen oplossen begint met het eens zijn over de feiten, schrijft communicatiewetenschapper Aart van Stekelenburg in zijn proefschrift. Onlangs promoveerde hij aan de Radboud Universiteit op onderzoek naar onjuiste opvattingen over omstreden onderwerpen als vaccineren. Zijn boodschap is optimistisch: “Mensen zijn vaker dan we dachten bereid hun overtuigingen bij te stellen als er genoeg wetenschappelijk bewijs is.”

Waarom houden ontkenners vaak hardnekkig vast aan een onjuiste overtuiging terwijl de feiten voor hun neus liggen?

“De aanname vanuit de literatuur is dat ontkenners gemotiveerd zijn om bepaalde dingen te geloven, bijvoorbeeld vanuit een politieke of religieuze identiteit. We weten dat het vooral conservatieven zijn die niet geloven in klimaatverandering en religieuzen die sceptisch staan tegenover vaccinatie. Iemand die tegen grootschalig overheidsingrijpen is, kan daardoor bijvoorbeeld gemotiveerd zijn om niet te geloven in klimaatverandering. Tegen iets wat niet bestaat, hoeft een overheid namelijk ook geen actie te ondernemen. Bij GM-voedsel (genetisch gemodificeerd, red.) gaat het vaak over ideeën dat ‘natuurlijk’ goed is. In onze eigen experimenten zagen we inderdaad dat mensen gemotiveerd kunnen zijn om vast te houden aan hun overtuiging.”

Hoe kunnen media en wetenschappers de feiten het beste overbrengen om mensen te informeren?

“Door gebruik te maken van de wetenschappelijke consensus, de overeenstemming onder wetenschappers, zodra die er is. Een veelgehoord voorbeeld is: ‘97 procent van de klimaatwetenschappers concludeert dat het klimaat verandert door invloed van de mens’. Of de consensus-strategie ook werkt buiten het lab, waar mensen zelf zoeken naar informatie, is minder goed bekend.”

Kreeg je van deelnemers nog reacties?

“Bij sommige experimenten konden deelnemers aan het einde feedback achterlaten in een open tekstvak. Mensen met heel sterke overtuigingen schreven soms hele verhalen waarom ze niet geloven wat wij zeggen. Af en toe zei iemand ook iets als ‘oh, ik wist niet dat GM-voedsel zo veilig was’. Van zulke opmerkingen werd ik blij. Het geeft aan dat mensen soms de juiste informatie gewoon nog niet hebben gezien. Daarom is mijn advies ook om de wetenschappelijke feiten te blijven herhalen. Campagnes om desinformatie te verspreiden over wereldproblemen gaan gewoon door. Niet informeren over onderwerpen als klimaatverandering, genetisch gemodificeerd voedsel en vaccinatie is geen optie.”

Hoe ga jij zelf om met mensen die klimaatverandering ontkennen?

“Een vriend van me geloofde lang niet echt in klimaatverandering. Het is belangrijk om in gesprek te blijven met elkaar. Uit de literatuur is bekend dat mensen die vrienden en familie verliezen vanwege hun overtuiging richting het complotdenken gaan. Die jongen is uiteindelijk gezwicht voor de feiten. Ik denk graag dat ik daar aan heb bijgedragen haha, maar het kan ook zijn dat hij zelf informatie is gaan uitzoeken.”