Manuscript vol geheimen

Toen de Spaanse veroveraars in 1521 de traditionele cultuur van Midden-Amerika wegvaagden, deden ze hun best om alle sporen van de oude religieuze cultuur van de Mixteken uit te wissen. Niets minder dan duivelsaanbidding was dat in hun ogen. Documenten uit de pre-koloniale tijd zijn daardoor op een paar handen te tellen, en historici weten maar bar weinig van de cultuur van de pre-koloniale Mixteken.

Mysterieus beeldverhaal

Onder een geheimzinnig manuscript, de Codex Añute, dat in een archief in het Engelse Oxford ligt opgeslagen, zit mogelijk een schat aan nieuwe inzichten verborgen. Het manuscript is op het eerste gezicht geschilderd als een typisch pre-koloniaal beeldverhaal, maar ondanks die stijl dateert het manuscript feitelijk van omstreeks 1560, dus van na de Spaanse verovering. Het geheim zit echter van binnen. Onder een gipslaag aan de achterkant van het document zit namelijk nóg een beeldverhaal verstopt. En dat is hoogstwaarschijnlijk wel echt pre-koloniaal.

Wetenschappers willen maar wat graag dit pre-koloniale geschrift lezen. Met een subsidie van het NWO-programma Science4Arts zoekt de Leidse hoogleraar Meso-amerikaanse archeologie Maarten Jansen, samen met hoogleraren Joris Dik en Andreas Schmidt-Ott van de TU Delft naar een methode om het mysterieuze beeldverhaal zichtbaar te maken. Een hele uitdaging, want de bijna vijfhonderd jaar oude codex valt al uit elkaar als je er naar wijst.

Licht als warmte

“Dat er iets verstopt zit is in de jaren vijftig van de vorige eeuw al duidelijk geworden,” licht Maarten Jansen toe. “Toen werden op de achterkant van het document plekken ontdekt waar je kleuren door de witlaag heen ziet. Men is toen heel onverantwoord en onwetenschappelijk wat gaan wegkrabben, en toen werden er figuren zichtbaar. Daardoor weten we zeker dat er een tekst onder zit, hoever die zich precies uitstrekt weten we niet, maar we gaan uit van een beeldverhaal van zeker vijftien bladzijden.”

De Codex Añute bestaat uit een lang, opgevouwen stuk herten-leer. Het is als een harmonica gevouwen, zodat je een boek met verschillende pagina’s krijgt. Het is aan de achterkant alleen niet ingebonden. Het onderzoek naar de voorzijde, het leesbare beeldverhaal in pre-koloniale stijl is inmiddels afgerond. Daarom richt Jansen en zijn promovendus Ludo Snijders zich nu op de verborgen codex aan de achterkant. “Wat is de relatie tussen de zichtbare tekst en de niet zichtbare tekst? Waarom is juist bij dit manuscript een echte pre-koloniale tekst op deze manier overgeschilderd, en niet bij andere manuscripten? Daarom onderzoeken we nu wat er nog met moderne technieken zichtbaar te maken is.”

De techniek die Maarten Jansen en zijn team zou moeten helpen om het verborgen manuscript zichtbaar te maken, wordt met behulp van het NWO-geld ontwikkeld aan de TU Delft, door promovendus Tim Zaman. “Het is een techniek die licht uitstraalt op het document, de weerkaatsing van dat licht vang je op als warmte. Patronen in die warmtestraling zegt iets over de kleuren die eronder zitten. Dat is een techniek die werkt, op dezelfde manier kan je ook zien wat er onder een schilderij van Rembrandt zit. Maar aangezien de kleurverschillen zo minimaal zijn, moet de techniek wel verbeterd worden. Bovendien is de witte bovenlaag niet egaal en gebarsten, wat het onderzoek ook bemoeilijkt.”

Stripverhaal

Wat er onder de kalklaag verstopt zit zal, als het echt lukt om dat met nieuwe technieken toegankelijk te maken, een schat aan historische kennis opleveren over de religieuze cultuur van de Mixteken, het Meso-Amerikaanse volk aan wie het document wordt toegeschreven. “Hoogstwaarschijnlijk is het een beeldverhaal dat betrekking heeft op hun oude geschiedenis, bijvoorbeeld een kroniek van een oud koningsgeslacht,” zegt Jansen. “Er bestaan niet meer dan twintig manuscripten uit het pre-koloniale Mexico – en daarmee uit de hele nieuwe wereld. De geschiedenis van deze volkeren kennen we eigenlijk alleen uit koloniale geschriften van de Spaanse veroveraars. Die waren in een hoop aspecten nu eenmaal niet geïnteresseerd.”

Er bestaan daarvan op dit moment slechts een paar bronnen, dus elke nieuwe ontdekking is van grote waarde. Jansen hoopt via dit document toegang te krijgen tot een oude beschaving via hun eigen geschiedschrijving. “De pre-koloniale geschiedschrijving van Mexico bestaat uit beeldschrift, je zou het een beetje kunnen vergelijken met een Westers stripverhaal,” zegt Jansen. Die beeldschriften vormen een zeer complex systeem met een lange ontwikkelingsgeschiedenis. Dat is, ook door het gebrek aan materiaal, vaak moeilijk te ontcijferen en we hebben een hoop gaten in het beeld van die oude, pre-koloniale geschiedenis. Veel uit de pre-koloniale tijd begrijpen we dan ook niet. Maar door de scene die we uit het afgekrabde stukje kunnen ontwaren, weten we nu al dat dit onderliggende beeldverhaal iets heel anders is dan wat we tot nu toe kennen.”

Het Mixteekse volk bestaat vandaag de dag nog altijd. Ze leven in Mexico, maar worden, evenals andere inheemse volken gediscrimineerd en onderdrukt. “Die mensen hebben weinig toegang tot hun eigen geschiedenis en zijn geïnteresseerd in nieuwe mogelijkheden om met hun oude cultuur kennis te maken. Vorig jaar was ik in het dorp waar dit manuscript vandaan komt om erover te vertellen en de interesse ervoor was overweldigend. Ons onderzoek heeft alleen daarom al nut, misschien niet zo in Nederland, maar wel degelijk voor de mensen daar.”