Kweekvlees - van het lab naar het schap?

In een paar Nederlandse vriezers ligt op dit moment kweekvlees. De worstjes uit het lab van het Amerikaanse bedrijf Just zijn bedoeld om op te eten; ze moeten de consument bereiken via experimenten in restaurants. Ook NEMO Science Museum mocht onlangs een stuk kweekvlees toevoegen aan haar collectie. Gaat het dan echt gebeuren? Gaan consumenten nog dit jaar een dier- en milieuvriendelijk worstje eten? Dat was oorspronkelijk het plan, maar nieuwe regelgeving gooit onverwachts roet in het eten. Het kweekvlees ligt nu verzegeld door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit in de vriezer.

Eerste hamburger

‘s Werelds eerste kant-en-klare stuk kweekvlees groeide tussen 2010 en 2013 in een petrischaaltje in het lab van fysioloog Mark Post van de Universiteit Maastricht. De hamburger kreeg internationale media-aandacht nadat Post het stuk vlees meenam naar een nieuwsconferentie in Londen en het daar live door een kok liet bakken.

De sliertjes vlees – later samengevoegd tot één burger – vormden zich uit volwassen stamcellen uit het spierweefsel van een levende koe. Deze cellen maken nieuw spierweefsel aan door zich te differentiëren tot werkelijke spiercel. In het lab delen volwassen stamcellen zich ongeveer vijftig keer voor ze doodgaan. Dat is heel wat. Het betekent dat één cel in theorie een portie vlees van tienduizend kilo kan leveren, al zal het in de praktijk duizenden kilo’s zijn.

Met deze techniek borduurde Post voort op de ideeën van wijlen Willem van Eelen, de Nederlandse bedenker van vlees uit het lab. Van Eelen vroeg in 1997 patent aan op het kweken van vlees. Het octrooi werd verkocht aan Just, waar momenteel de eerste chorizo-worstjes uit het lab rollen. Just wil haar producten nog dit jaar in Nederland, het geboorteland van kweekvlees, op kleine schaal op de markt brengen.

Groeien zonder koeien

Technologisch gezien is het mogelijk om kweekvlees in het schap te krijgen. Grote bioreactoren van 25.000 liter staan klaar voor productie op industriële schaal. Naar schatting is één zo’n kweekvat genoeg om tienduizend Europeanen een jaar lang van vlees te voorzien. Ook de prijs is drastisch gezakt. Aan de eerste hamburger hing een prijskaartje van maar liefst 250.000 euro. “Volgens berekeningen zal bij volledige opschaling van de productie, met de technologie die we nu hebben, de prijs per kilo kweekvlees neerkomen op zestig euro”, zegt Post. Hij richtte het spin-off bedrijf MosaMeat op om massaproductie van betaalbaar vlees uit de bioreactor mogelijk te maken.

Er zitten wel nog wat haken en ogen aan de productie van kweekvlees. Volledig diervrij is het proces nog niet altijd. Voor de eerste labburger moest tenminste één kalf gedood worden. Cellen in een kweekbakje vermenigvuldigen zich alleen als ze voeding krijgen. De vloeistof waar ze in liggen is mede afkomstig uit bloed van bijna voldragen, ongeboren kalfjes. In deze voedingsbodem, bekend als fetal calf serum (FCS), zitten eiwitten waar cellen goed op groeien. Post: “Kalfsserum is een ongelooflijk ingewikkelde stof waarin duizenden, zo niet tienduizenden, eiwitten zitten.”

Voor de celdeling is een zestal eiwitten nodig. “We noemen die eiwitten groeifactoren, omdat ze aanzetten tot groei, of eigenlijk vermenigvuldiging.” Zolang kalfsserum nodig is om kweekvlees te maken, sterven er nog steeds dieren voor vleesconsumptie. Dat is nu aan het veranderen. “Wij proberen kalfsserum na te bootsen, door genetisch gemodificeerde bacteriën de eiwitten te laten maken”, aldus Post. Allerlei synthetische serums zijn al commercieel beschikbaar. Het ene bedrijf maakt groeifactoren via fermentatie door microben, de ander overweegt extracten uit algen en schimmels. Just loopt een stap voor op andere initiatieven. Het bedrijf ontwikkelt diervrije, plantaardige bodems om hun cellen mee te voeden en kan daar inmiddels al worstjes mee produceren. Het zal onderzoekers overigens niet lukken om één universeel alternatief te maken voor kalfsserum, elk type vlees heeft weer andere groeifactoren nodig.

De boot missen

Toen kwam in 2015 de _Novel Food_-wet, die begin 2018 toegepast werd. Van Eelen: “Vragen beantwoorden over veiligheid is altijd goed, maar het werpt ook een horde op. De regering let niet op. Er verschijnen nieuwe wetten zonder voorzieningen om met nieuwe producten te experimenteren.” Ze snapt er helemaal niks van. “Zoveel belastinggeld investeren in innovatief onderzoek en dan niet de vruchten ervan plukken?”

Van Eelen had regelmatig contact met de ministeries van Volksgezondheid (VWS), Landbouw (LNV) en Economische Zaken. Het leek het de goede kant op te gaan: de overheid wilde zich blijven inzetten op kweekvlees als alternatieve bron van dierlijk eiwit. Begin dit jaar was het ineens stil. Het kabinet wil zich aan de _Novel Food_-wet houden. De geplande experimenten komen er niet.

Ondertussen staan verschillende Amerikaanse en Japanse start-ups te trappelen om consumenten kennis te laten maken met kweekvlees. Ze maken gehaktballen, kipnuggets en ook vis uit het lab komt eraan. Van Eelen: “We moeten er nu mee aan de slag gaan, anders missen we de boot.” Van Eelen is bang dat, omdat de kennismaking met kweekvlees niet doorgaat, die afwachtende houding er toe leidt dat andere landen straks verder zijn dan wij. “Wij waren de eerste met patenten en kennis. Terwijl wij ons nu blind staren op de Europese wet, worden we aan alle kanten ingehaald.”

Geen toekomst voor varkens

Filosoof Koert van Mensvoort van het Next Nature Network – een futuristisch platform over samensmeltende natuur en technologie dat in 2014 ‘Het Kweekvlees Kookboek’ uitbracht – wil ook niet langer wachten. Hij bereidt een petitie voor om kweekvlees in Nederland versneld in te voeren.

“Sinds 2011 voeren wij discussie over kweekvlees om mensen tot nadenken aan te zetten”, zegt Van Mensvoort, die Willem van Eelen nog gekend heeft. “We zijn al zo lang bezig met het verkennen van deze optie. De technische en maatschappelijke hordes zijn grotendeels verdwenen; het is tijd om het product te testen.” Om kweekvlees in het schap van de supermarkt te krijgen, ontkom je niet aan goedkeuring door de EFSA. “Het is niet onze bedoeling om elke supermarkt zo snel mogelijk van kweekvlees te voorzien. Lokaal testen in een paar restaurants, daar gaat het nu om. En dat mag onverwachts niet meer.” Ook hij vindt het vreemd dat de overheid investeert in een innovatie en dat diezelfde overheid kweekvlees nu tegenhoudt. Of in ieder geval haar actieve rol heeft laten varen. Vandaar de petitie.

Nederland is een voedselproducerend land, van oorsprong goed in varkens en kassen, volgens Van Eelen. “Maar dat houdt binnenkort op. De traditionele vleesindustrie heeft geen toekomst. Voor boeren gaat er niks verloren, want zij kunnen ook kweekvlees maken. Een kwestie van de ene silo vervangen door de andere.” Uiteindelijk gaan burgers, worstjes en kipfilets uit het lab er komen, maar het gebeurt met minder haast dan een paar jaar terug. Tot goedkeuring van de EFSA, blijft het vlees in de Nederlandse vriezers liggen.