Kun je racisme tegengaan met therapie?

Reflectie van de werkelijkheid

Stereotype denkbeelden zijn aangeleerde associaties, die zich vormen doordat we verband leggen tussen gebeurtenissen. Een simpel voorbeeld. At je als kind vaak een broodje kaas en denk je nu aan brood? Dan legt je brein direct de verbinding met kaas. Die twee dingen heb je aan elkaar leren koppelen. Je geheugen slaat dat verband op. Via hetzelfde leerproces wekt het begrip ‘werk’ bijvoorbeeld bij veel mensen een negatief gevoel op, terwijl we aan ‘vakantie’ positieve kenmerken toekennen.

Vaak weet je zelf heel goed dat je negatief denkt over iets. Bij het woord ‘dictator’ gaan onze nekharen overeind staan. In je geheugen bestaan echter ook associaties waar je je niet bewust van bent. Bijvoorbeeld rond huidskleur. Dat iedereen onbewust een tikje racistisch is weten we dankzij de Implicit Association Test (IAT).

De IAT is een reactietaak waarin deelnemers worden beoordeeld op de snelheid waarmee ze bepaalde categorieën met elkaar associëren, zoals zwarte en witte mensen en kenmerken als ‘intelligent’ en ‘agressief’. Associeer jij zwarte mensen snel met agressiviteit en witte mensen met intelligentie? Dan onthult de test dat jij een bias hebt als het om huidskleur gaat.

Wetenschappers zijn het erover eens dat deze associaties een reflectie zijn van de werkelijkheid die we om ons heen zien. Woon je in een wijk met veel etnische minderheden en gaat dat goed? Dan is de kans groot dat je minder negatieve associaties laat zien.

Wat je leest en hoort in de media kan ook voor bias zorgen. Pleegt een autochtone man een overval? Dan lees je bijvoorbeeld dat de dader een ‘Amsterdammer’ is. Gaat het om een allochtone man, dan komt de nadruk vaak onbewust daarop te liggen: ‘Marokkaanse man pleegt overval’. Zo ontstaan stereotype denkbeelden in je brein. Niet alleen witte mensen zijn overigens gebiased. Niet-witte mensen hebben zelf vaak ook negatieve associaties met hun eigen huidskleur.

Trainingen kunnen overigens ook averechts uitpakken. Staat één groep centraal in het programma, zoals gekleurde mensen, dan kunnen medewerkers gaan denken: wat is er mis met deze groep dat zo’n training nodig is? Stereotype denkbeelden kunnen dan juíst gaan opspelen. Programma’s die in Nederland aangeboden worden omzeilen dat probleem, die richten zich meestal op diversiteit in bredere zin, met bijvoorbeeld ook oog voor gender, etniciteit en geaardheid.

Van sociaal naar individueel probleem

Los van de inhoud maakt het ook nog uit hoé je een training aanbiedt. Verplichten werkt niet, dat wekt weerstand op. Maar een vrijwillige training trekt waarschijnlijk weer alleen mensen die al in diversiteit geïnteresseerd zijn en die er het minste aan hebben. Alleen witte medewerkers op cursus sturen is ook geen goed idee. Zij kunnen ongemotiveerd raken van het idee dat hun werkgever hen ziet als ‘degenen die de training het hardst nodig hebben’.

Volgens de Britse neurobioloog Kenan Malik, van Indiase komaf, is racisme sowieso niet iets wat je kan fixen met therapie. In een artikel in The Guardian beschrijft hij hoe het beeld van racisme sinds de jaren zestig is verschoven van een sociaal probleem in de samenleving, naar een individueel probleem waarbij mensen hun omgang met anderen kunnen bijsturen met therapie. In plaats van de focus te leggen op individuele mensen, die openlijk of onbewust racistisch zijn, moet er sociale verandering komen op het niveau van wetten en beleid, oppert hij.

Vink is het ermee eens dat het niet eerlijk is om de verantwoordelijkheid bij individuen te leggen. Het is heel moeilijk om die negatieve associaties niét te ontwikkelen. Pas als de werkelijkheid verandert, veranderen associaties mee.

Voor je nu gaat denken ‘ik heb er geen controle over dus ik hoef er niks mee’, dat is niet zo. Je kunt er wél iets aan doen, benadrukt Vink. “Institutioneel racisme wordt veroorzaakt door allerlei maatschappelijke fenomenen waar we zelf aan bijdragen. Als je je daar bewust van wordt, dan helpt dat om de impact ervan te verminderen.” Een anti-biastraining is een goed begin. “Je kan iemand niet opdragen zijn vooroordelen ‘uit’ te zetten. De vraag is of dat het doel moet zijn. Het gaat erom de impact van impliciete bias zo klein mogelijk te houden. Denk aan strategieën als anoniem solliciteren.”