Wetenschappers hebben 5000 jaar oude kralen uit Egypte onderzocht. Met röntgenstralen en neutronenactivering stelden ze onomstotelijk vast dat het materiaal uit de ruimte komt. Ook zagen ze hoe het materiaal – ijzermeteoriet – bewerkt was. De oude Egyptenaren gebruikten daarbij technieken die de IJzertijd ver vooruit waren.
De kralen uit circa 3200 voor Christus waar het hier om gaat, liggen in het Petrie Museum of Egyptian Archaeology van University College London (UCL). Ze werden in 1911 opgegraven uit twee graftombes bij het dorpje Gerzeh, enkele tientallen kilometers van Caïro. Hier zijn tussen de 200 en 300 graftombes te vinden die stammen uit een tijd nog vóór die van de farao’s.
Deelnemend wetenschapper Thilo Rehren (UCL Archaeology, Qatar) over het onderzoek: “Er is weinig bekend over de individuele personen die hier lagen begraven. We nemen aan dat het gaat om een gemeenschap van landbouwers en vissers. De inhoud van de meeste graven is ongeveer hetzelfde, waaruit we kunnen concluderen dat de samenleving vrij egalitair was. De eerste tekenen van sociale stratificatie zijn hier echter al te zien. In een van de graven lag een grote harpoen van koper en een steen in de vorm van een vis.”
“De kralen van ijzermeteoriet waren verdeeld over de graftombes van twee jongens, samen met andere waardevolle spullen. Kralen van lapis lazuli uit Afghanistan, goud, ivoor en tanden van een jackhals. Maar ook snippers hars van een boom en gewone stenen.”
“Dat laatste had waarschijnlijk persoonlijke waarde: ook nu nemen jongens nog van alles wat hen interesseert mee naar huis om te bewaren. Niets wijst echter op een speciale positie van deze jongens in hun samenleving. Het is zonde dat ze niet langer hebben geleefd. Met hun nieuwsgierigheid waren ze vast de onderzoekers van hun tijd geworden.”
Nieuwe techniek, nieuw resultaat
Gelijk bij de opgravingen in 1911 dachten archeologen al dat het materiaal van de kralen wel eens uit de ruimte zou kunnen komen, maar bewijzen konden ze het niet. De kralen waren bij hun ontdekking al helemaal gecorrodeerd en zouden dus ook van het aardse magneetsteen gemaakt kunnen zijn, vanwege de gelijkenis met gecorrodeerd ijzer.
De wetenschap zat ondertussen niet stil en tegenwoordig kunnen we door middel van neutronenactivering en gammastralen de samenstelling van materialen vast stellen, zonder het kapot te hoeven maken. Dit is precies wat de wetenschappers van UCL hebben gedaan. Bij het scannen van de kralen, maten de onderzoekers hoge concentraties van de elementen nikkel, kobalt, fosfor en germanium, wat karakteristiek is voor ijzermeteoriet. In ijzererts zijn deze stoffen ook wel te vinden, maar slechts in hele kleine hoeveelheden.
Rehren over de resultaten van het onderzoek: “De meest opwindende uitkomst is dat we voor het eerst onweerlegbaar hebben kunnen aantonen dat er specifieke sporenelementen, zoals kobalt en germanium, in de kralen aanwezig zijn. En in hoeveelheden die alleen maar voorkomen in ijzermeteoriet.” Geen twijfel meer dus dat de kralen regelrecht uit de ruimte komen.
IJzertijd schuift op
Een ander belangrijk resultaat van het onderzoek is dat nu duidelijk is hoe de meer dan 5000 jaar oude kralen tot stand zijn gekomen. De oude Egyptenaren gebruikten werktuigen van koper en stenen hamers, waarmee ze de stukken ijzermeteoriet voorzichtig plat sloegen tijdens het smeden. De dunne bladen rolden ze op tot buisjes en deze buisjes dienden als kralen aan een waardevolle ketting. Het smeden van ijzermeteoriet – een mengsel van ijzer en nikkel – verschilde echter substantieel van traditionele bewerkingstechnieken, zoals het hakken of doorboren van stenen kralen.
De Egyptenaren beheersten het smeden van het harde maar broze ijzermeteoriet dus al in het vierde millenium voor Christus en niet pas in de IJzertijd, die zo’n 2000 jaar later begon. Vanaf die periode ging men ijzer winnen uit ijzererts door middel van verhitting. De metaalbewerkers uit Egypte hadden toen dus kennelijk al bijna twee millennia ervaring met het smelten en bewerken van ijzer. Volgens de onderzoekers was deze kennis essentieel voor de ontwikkeling van het proces waarmee ijzer uit ijzererts gewonnen kon worden.
De Egyptenaren waren echter niet de enige die al voor de IJzertijd kunstvoorwerpen maakten van ijzermeteoriet. Rehren: “De bewerkte kralen van Gerzeh zijn de oudste, maar kunstvoorwerpen van ijzermeteoriet uit de bronstijd zijn over heel de wereld te vinden; van Siberië tot Noord-Amerika en van Turkije tot Indonesië. Niet verrassend, aangezien meteoriet al miljarden jaren overal uit de lucht komt vallen. Het materiaal was dan ook niet superzeldzaam. Vooral de Sahara was – en is nog steeds – een goede plek om brokstukken te vinden: ze vallen goed op in het witte zand. Dit geldt ook voor het ijs- en sneeuwlandschap van Antarctica, maar we kunnen er van uitgaan dat de Egyptenaren daar niet kwamen…”
Geschenk van de goden
Vanaf de IJzertijd zou ijzer het populairste metaal worden. Vooral als gebruiksmateriaal zou het brons en koper gaan vervangen. Maar tot het zover was, maakten de oude Egyptenaren mooie kunstvoorwerpen van hun ijzermeteoriet. Van de kralen regen ze kettingen, samen met andere waardevolle materialen, zoals goud en ivoor. Rehren: “IJzermeteoriet werd alleen gebruikt ter decoratie, zoals kralen aan een ketting. Zelfs een dolk van Toetankhamon, gemaakt van ijzermeteoriet met een gouden handvat, was puur voor de show, niet om te gebruiken.”
De verwerking van zowel ijzermeteoriet als edelmetaal in sieraden toont volgens de onderzoekers aan hoeveel waarde de Egyptenaren hechtten aan het bijzondere metaal. Er wordt zelfs gedacht dat zij het ijzermeteoriet als een geschenk van de goden zagen. Deze laatste theorie komt van een andere groep Engelse wetenschappers, die dezelfde kralen heeft onderzocht. Zij kwamen enkele maanden geleden naar buiten met hun onderzoeksresultaten.
Rehren over de verschillen tussen de onderzoeken: “De wetenschappers van De University of Manchester hebben zich meer gericht op de spirituele waarde die de Egyptenaren hechtten aan het ijzermeteoriet. Wij hielden ons voornamelijk bezig met de manier waarop de metaalbewerkers het ijzer bewerkten. Daarnaast hebben we andere technieken gebruikt om vast te stellen dat het hier echt om materiaal uit de ruimte ging. Manchester gebruikte de rasterelektronenmicroscoop en kon daar slechts de oppervlakte van het materiaal mee analyseren.”
“Onze wetenschappers waren in staat om heel het materiaal te analyseren met behulp van gammastralen ( PGAA). Onze methode is de enige methode die onomstotelijk kan vaststellen dat het onderzochte materiaal germanium bevatte: het essentiële bestanddeel van ijzermeteoriet. Manchester kon met de rasterelektronenmicroscoop slechts aantonen dat de kralen nikkel en kobalt bevatten. Deze bestanddelen zijn echter ook gevonden in ijzeren voorwerpen, die door mensenhanden zijn gemaakt. Germanium maakt het echte verschil.”