Klinkende woorden geven inzicht in taalstructuur

De plaats van een woord in een zin wordt grotendeels bepaald door de grammatica. Talen hebben verschillende regels voor de zogenaamde woordvolgorde. In het Nederlands bijvoorbeeld, komt het werkwoord in de hoofdzin direct na het onderwerp te staan. Je zegt bijvoorbeeld Ik hou van jou. In Romaanse talen, zoals het Frans, zet je het werkwoord soms juist achteraan. Bijvoorbeeld als het object een verwijzend voornaamwoord is, zoals in: Je te adore (subject-object-werkwoord).

Ideofonen, woorden waarvan de klank iets verraadt over de betekenis, lijken een universele voorkeur te hebben voor een vaste positie in de zin, namelijk aan de rand. Dat blijkt uit een studie van de Nijmeegse taalkundige Mark Dingemanse (Max Planck Instituut) en de Japanse taalkundige Kimi Akita van de Universiteit van Nagoya. Zij onderzochten de positie in de zin van ideofonen in tien niet-Europese talen.

Splasj, zoefff

Vervolgens keken zij meer in detail naar het gebruik van deze speciale woordcategorie in het Japans. Daarvoor analyseerden ze video-opnames van Japanse gesprekken over de tsunami van 11 maart 2011. Deze video-opnames lenen zich goed voor onderzoek naar ideofonen omdat het onderwerp veel emoties losmaakt bij de sprekers.

Enkele vernederlandste voorbeelden uit het corpus: ‘Ik hoorde een geluid als splasj-splasj’. “Het water kwam razendsnel zoefff naar beneden met kletterend geluid.” Het gaat om woordjes die we in het Nederlands vooral tegenkomen in stripboeken. Soms komen ze hier ook wel voor in gesproken taal, maar veel minder vaak dan in talen als het Japans.

Vrijbuitersgedrag

Ook de ideofonen in het Japanse corpus kwamen vooral voor aan het begin of het eind van de zin. Toch waren er ook ideofonen die meer ingebed waren in de zin. En wat opmerkelijk was: deze ‘ingebedde’ woorden gedroegen zich heel anders dan de ideofonen aan de rand. Ze hielden zich namelijk strikter aan de Japanse grammaticaregels, terwijl de woorden aan de rand van de zin zich minder leken te voegen in het keurslijf van de grammatica.

De periferie van de zin leidt in het geval van ideofonen tot vrijbuitersgedrag: deze woorden kenmerken zich door extra expressieve middelen. Ze gaan vaker gepaard met een sterkere intonatie (een veel gebruikt middel in het Japans), verlenging van de klinkers (paaato voor ‘pijlsnel’) en herhaling (bakibaki-to voor ‘krakend geluid’ of gagagagagato voor ‘kletterend geluid’). Het zijn allemaal middelen om de woorden nog meer emotie mee te geven. Ook worden ideofonen aan de rand van de zin veel vaker vergezeld door gebaren: 82 procent tegenover 12 procent in ingebedde positie.

Showing versus telling

Hoe is dit verschillende gedrag van ideofonen aan de rand en het midden van de zin te verklaren? Volgens de onderzoekers komt het doordat ideofonen een eigen status hebben binnen de taal: anders dan gewone woorden, worden ze meer gebruikt om iets uit te beelden (showing) dan om iets te beschrijven of te vertellen (telling). Hetzelfde geldt voor het gebruik van de directe rede, waarmee we iemands gedrag uitbeelden, terwijl we de indirecte rede gebruiken om gedrag te beschrijven.