Idi Amin was van 1971 tot en met 1979 president van Oeganda. Wie naar oude filmpjes kijkt, bijvoorbeeld van persconferenties of toespraken, ziet een man met humoristische timing en een brede glimlach. Hij kreeg, in ietwat gebroken Engels, de lachers op zijn hand.

Verleidende kracht

Het lijkt er sterk op dat Idi Amin humor inzette als politiek wapen. Op de vraag wat er waar was van geruchten dat hij kannibaal was, zou hij ooit hebben gezegd: ‘Ik hou niet van mensenvlees, het is te zout voor mij’. Na een vraag over de vrijheid van meningsuiting zei hij: ‘Er is freedom of speech in Oeganda, maar ik garandeer geen freedom after speech’. Amin oogstte de lach ook door zichzelf bizarre titels te geven, zoals ‘Zijne Excellentie, President voor het Leven, Veldmaarschalk Al Hadji Dokter Idi Amin Dada, (…) Heer van alle Beesten op Aarde en Vissen in de Zee, en Veroveraar van het Britse Rijk in Afrika in het Algemeen en van Oeganda in het Bijzonder’. Hij liet zich fotograferen in een kilt en noemde zichzelf de laatste koning van Schotland. En op een vraag naar politieke opponenten die het land wilden ontvluchtten, zou hij tongue-in-cheek hebben geantwoord dat ‘niemand sneller rent dan een kogel’.

Strick stelt dat ook leiders als Jozef Stalin en Mao Zedong (respectievelijk van de Sovjetunie en China), beiden met miljoenen doden op hun geweten, humor gebruikten. Vaak werd dit gedaan om angst te zaaien, te intimideren en te bedreigen, te ontregelen of verwarring te zaaien. “Politieke tegenstanders werden publiek bespot. En Stalin zelf kon het hardste lachen om sketches waarin werd nagedaan hoe mensen voor een vuurpeloton stonden en in hun broek scheten van angst. Als je dat publiekelijk doet, dan durft niemand meer iets tegen je te doen.” Iemand als Nelson Mandela, die Zuid-Afrika bevrijdde van apartheid, zette juist vooral zelfspot in. “Hij stond in zo’n hoog aanzien, dat hij zichzelf op de hak nam om toegankelijker te worden.”

Baby-humor

Strick vertelt dat onderzoek suggereert dat mensapen al een vorm van humor hadden. Humor is volgens haar dan ook ouder dan taal. “Dat zie je ook terug bij baby’s: voordat ze taal beheersen lachen ze al om humor. Ook van dieren, zoals olifanten, koeien, katachtigen, apen, dassen, honden, kangoeroes, orka’s en sommige vogelsoorten weten we dat ze een vorm van humor hebben.”

Er is veel onderzoek gedaan naar het effect van humor op onze hersenen, vertelt Strick. Door een goede grap worden beloningsgebieden actief, die ook actief zijn als we drugs gebruiken, chocola eten of iemand zien die aantrekkelijk is. Het gelukshormoon dopamine komt dan vrij. “Dat zorgt ervoor dat je met humor weerstand kan omzeilen: het is veel moeilijker om kritisch te blijven, om echt te luisteren naar de inhoudelijke boodschap van een politicus, door die prettige associatie.” Eigenlijk zouden we daarom extra kritisch moeten zijn op humoristische politici, vindt Strick. “De kans dat je misleidt wordt is immers groter.”

Nog steeds worden er dagelijks filmpjes gedeeld van Idi Amin, die blijft fascineren. Volgens onderzoeker Alessandro Nai van de Universiteit van Amsterdam is het simpel: humor leidt tot aandacht. Hij deed voornamelijk onderzoek naar humor als onderdeel van aanvallen op politieke opponenten. “Politiek wordt vaak beschouwd als een serieuze aangelegenheid. Saai zelfs, vooral voor jongere generaties. Politici kleden zich meestal conservatief, gebruiken ingewikkelde woorden en bespreken onderwerpen die onze pet te boven gaan.”

Politici die humor gebruiken, hebben daarom twee voordelen, stelt Nai: humor is vermakelijker dan de gemiddelde politieke toespraak en dat zorgt ervoor dat een boodschap beter wordt onthouden. En een deel van de kiezers waardeert politici die zich anders gedragen dan de norm, bijvoorbeeld door op humoristische wijze grof in de mond zijn.

Serieuze zaak

Nai denkt meteen aan een voorbeeld van campagnehumor. In Engeland probeerde de conservatieve politicus Boris Johnson zijn politieke tegenstanders te slim af te zijn, door een parodie op Love Actually, de honingzoete romantische komedie. In dit Vote Conservative Actually-filmpje komt Johnson aan de deur bij een schijnbare minnares. Terwijl haar partner boven tv kijkt, zet hij kerstmuziek op en probeert de vrouw, via boodschappen op een wit papier, te overtuigen conservatief te stemmen. “Vote Conservative Actually is oprecht hilarisch. Er werd veel over deze advertentie gesproken, dus mijn onderbuikgevoel is dat het een positief effect had, wellicht om twijfelende kiezers over de streep te trekken toch te gaan stemmen.”

Humor kan ook verkeerd uitpakken. Bijvoorbeeld wanneer iets als ongemakkelijk of cringe (gênant of niet cool) wordt beoordeeld. Zoals wanneer oudere mensen jongerentaal gebruiken. “Herinner je je nog dat Hillary Clinton midden in de verkiezingscampagne van 2016, zei: ‘Pokémon Go-out and vote’? Dat was behoorlijk cringe”, concludeert Nai. Hij beschrijft ook dat er, zeker in tijden van crisis, een balans moet zijn. “Door humor komen politici minder serieus over. Politiek blijft een serieuze zaak, zeker in roerige tijden.”

Voor leiderschap is humor geen absolute noodzaak, meent Strick, maar het is absoluut een groot voordeel. “In democratieën zeker. In Nederland willen wij mensen op basis van goodwill meekrijgen in onze plannen. En niet via druk. Je ziet dus dat humor niet per se goed of slecht is. Soms werkt het onderdrukkend of wordt het misbruikt; maar het kan ook dienen als sociaal cement, als politiek bindmiddel. Het belangrijkste: blijf óók kritisch op humoristische politici.”