Valéry Giscard d'Estaing werd in 1974 president van Frankrijk en zou dat tot 1981 blijven. VGE, zoals hij ook wel werd genoemd, had een ovaal en symmetrisch gezicht en was veel langer (1.89 meter) dan de gemiddelde Fransman in die tijd. Ook had hij een hoog voorhoofd.

Sterk instinct

Dat hij de presidentsverkiezingen won, is niet zo gek als je redeneert vanuit de Evolutionary Leadership Theory (ELT). Dit is een stroming in de psychologie die zich richt op de biologische wortels van menselijk gedrag. De ELT gaat ervan uit dat eigenschappen die in de oertijd nuttig waren voor leiderschap, vandaag de dag nog steeds onbewust invloed hebben op onze keuzes en voorkeuren.

Naast de kenmerken die de Franse voormalig president VGE bezit (lengte, ovaal en symmetrisch gezicht en hoog voorhoofd) zouden ook een diepe stem en brede borstkas een politicus voordeel geven. Fascinerende zaken, aldus de inmiddels gepensioneerde Jaap van Ginneken (82). Als wetenschapper, jarenlang verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, hield hij zich bezig met massapsychologie. “Er is, in de afgelopen decennia, zo veel onderzoek gedaan naar evolutionaire invloeden op hoe wij naar leiders kijken. We denken dat we de boel heel rationeel benaderen, maar onze oerinstincten zijn ongelooflijk sterk.”

Beperkte informatie

Wetenschapper Mark van Vugt (Vrije Universiteit Amsterdam) is gespecialiseerd in de ELT. Hij vertelt dat ons brein in feite bestaat uit twee systemen: het intuïtieve systeem en het analytische systeem. Dat laatste is meer beredeneerd; het eerste speelt een grote rol in snelle beoordelingen. Als toonbeeld van hoe krachtig ons intuïtieve systeem is, wijst hij op studies met kinderen. “Kinderen bleken daarin prima in staat om in andere landen, zonder de kandidaten en hun boodschap te kennen, de winnaars van verkiezingen juist te voorspellen. Puur op basis van gezichtskenmerken.”

Van Vugt legt uit dat we tegenwoordig meer afhankelijk zijn van onze intuïtie dan vroeger. In de oertijd kende je de leider van jouw stam persoonlijk. Je wist of iemand competent, eerlijk of agressief was. In de huidige, complexe samenleving kennen we onze leiders niet meer persoonlijk. We moeten oordelen op basis van veel beperktere informatie en baseren ons dan onder andere op iemands uiterlijk of mediapresentatie. “Vaak oordelen we alleen op basis van een interview of enkele beelden. Ons brein vult zelf de gaten in en maakt bepaalde zichtbare eigenschappen veel belangrijker dan ze misschien zouden moeten zijn.”

Positieve aandacht

Om de evolutionaire invloed te begrijpen, moeten we terug naar het stenen tijdperk. Mensen leefden in toen kleine groepen op de savanne, in een wereld met rivaliserende mensengroepen en grote wilde dieren. “Een lang en sterk iemand straalde kracht uit en was beter in staat om ruziemakende leden van de eigen groep uit elkaar te halen” aldus Van Ginneken. “Een grote borstkas en lengte koppelen we aan vechtvermogen. Een diepe stem koppelen mensen en apen aan een brede borstkas, weten we uit onderzoek. Daarom hebben leiderstypes uit het stenen tijdperk ook in onze tijd een voorsprong. Voor het feit dat Nederland nooit een vrouwelijke premier had, zou lengte een aanvullende verklaring kunnen zijn.”

Bij vrouwen is dat effect er slechts ten dele. ‘Te mooie vrouwen’ ondervinden soms zelfs nadelige effecten: alsof haar uiterlijk niet te rijmen valt met bekwaamheid. “Dat werkt tegen hen, zeker in posities met veel verantwoordelijkheid”, aldus Van Ginneken. Een bekend voorbeeld daarvan is de voormalige Deense premier Helle Thorning-Schmidt. “Men geloofde soms dat ze haar positie niet echt had verdiend, dat ze alleen vanwege haar uiterlijk zo ver kwam.”

Mismatch

Je zou kunnen zeggen dat onze maatschappij veel sneller veranderd is dan onze hersenen. Er ontstaat een mismatch tussen wat wij onbewust nog steeds positieve eigenschappen van een leider vinden en wat in de moderne samenleving daadwerkelijk effectief leiderschap is. “Vroeger, op de savanne, was de fysieke gesteldheid van een leider cruciaal—voor de jacht of het voeren van oorlog”, aldus Van Vugt. “Maar de moderne politieke leider hoeft helemaal geen fysieke taken meer uit te voeren. In oorlog drukt hij op knoppen; hij staat niet zelf op het slagveld. Door de intuïtieve oordelen uit ons oerbrein wordt fysieke gesteldheid overgewaardeerd.”

Externe factoren

Ook Van Vugt denkt dat ons oerbrein de kans op falend leiderschap vergroot. Er is echter één troost. Volgens hem was een leider op de savanne veel belangrijker dan nu. “In de oertijd was leiderschap cruciaal voor het voortbestaan van de groep. Bracht een leider je naar een waterplek waar geen water was, dan overleefde je het als groep niet. In zulke situaties maakte leiderschap daadwerkelijk het verschil tussen leven en dood.”

In de moderne wereld is dat anders, gaat hij verder. Problemen zijn complex, leiders hebben vaak weinig directe invloed, en toch hechten we veel belang aan hun persoonlijkheid. “Onderzoekers stellen daarom dat leiderschap is geromantiseerd. Of een land goed draait, hangt vaak meer af van de economie of externe factoren dan van de baas. Dat is ergens geruststellend.”