Kenau, paspop voor politieke idealen

Van heldin tot verguisd manwijf. Kenau, een vrouw uit Haarlem in de zestiende eeuw, is onderwerp van het profielwerkstuk van Dasja Zonneveldt. Deze scholiere uit Zutphen valt in de prijzen bij de jaarlijkse uitreiking van de Onderwijsprijs van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

17 juni 2016

Kenau Simonsdochter Hasselaar voerde volgens de legende een vrouwenleger aan tijdens de Spaanse belegering van Haarlem (3 december 1572 – 12 juli 1573). In haar eigen tijd was ze een heldin en zo werd ze ook verbeeld op prenten en in toneelstukken. Hoe kan het dat het woord ‘kenau’ tegenwoordig de negatieve betekenis heeft van een naar manwijf met haar op de tanden?

Dasja Zonneveldt van het Baudartius College in Zutphen zocht het uit voor haar profielwerkstuk. Ze onderzocht hoe er over Kenau werd geschreven in verschillende eeuwen en verklaart waarom dit aan verandering onderhevig was. Kenau blijkt een paspop, gebruikt om verschillende politieke idealen aan op te hangen.

Winnende onderwerpen

Jaarlijks dingen in totaal twaalf profielwerkstukken mee naar de KNAW Onderwijsprijs, in de categorieën Natuur & Gezondheid, Natuur & Techniek, Economie & Maatschappij en Cultuur & Maatschappij. De Onderwijsprijs is dit jaar voor de achtste keer uitgereikt, maar voor het eerst is er onderscheid gemaakt tussen een eerste, tweede en derde prijswinnaar per categorie.

Het profielwerkstuk Van Kenau tot kenau. De literaire verbeelding van Kenau vanaf de zestiende tot en met de eenentwintigste eeuw leverde Dasja Zonneveldt de derde prijs op. Het lijvige maar toch lekker lezende boekwerk van 55 pagina’s is het enige echt historische werkstuk in de categorie Cultuur & Maatschappij. Kenau eindigde achter het winnende werkstuk over de genocide in Screbrenica (met beleidsmatige adviezen om herhaling in de toekomst te voorkomen) en het werkstuk over vooroordelen gebaseerd op sociale categorisatie of ‘hokjesdenken’.

De winnaars van de KNAW Onderwijsprijs 2016. Dasja Zonneveldt staat helemaal links op de foto, gekleed in een witte jurk.
Jan-Kees Steenman

Geen wapens, wel deftige jurk

In haar profielwerkstuk onderzocht Zonneveldt hoe het beeld van Kenau vanaf de zestiende eeuw veranderde. Ze deed dit aan de hand van geschreven bronnen zoals toneelstukken, geschiedwerken en gedichten uit verschillende eeuwen. Per eeuw plaatste ze een aantal werken in historische context en zo kwam ze erachter dat schrijvers en schrijfsters vooral hun politieke of sociale opvattingen wilden uitdragen en daar Kenau voor gebruikten.

Zonneveldt schrijft in haar conclusie over de veranderingen: “In de zestiende eeuw werd het verhaal van Kenau ingezet om burgers te activeren en te mobiliseren om in verzet te komen tegen de Spanjaarden. Een eeuw later werd ze gebruikt om de jonge Republiek een identiteit te verlenen. Kenau werd tijdens de achttiende eeuw een Verlichte held: ze had naast gezag en dapperheid ook een gezond verstand. Aan het begin van de negentiende eeuw, de tijd van de Franse overheersing, wordt Kenau vooral ingezet om een patriottistische gedachte over te brengen. De manier waarop ze is afgebeeld is echter compleet anders dan alle voorafgaande afbeeldingen. Ze is ontdaan van elk wapen en uitgedost in een lange, deftige jurk.”

Barend Wijnveld en Johannes Hinderikus Egenberger, Kenau Simons Hasselaer op de wallen van Haarlem, 1854, olieverf op doek
Frans Halsmuseum

Naamsbekendheid

Maar in de loop van deze eeuw veranderde het beeld over Kenau drastisch. Een nieuwe manier van historisch onderzoek doen, het historisme, kwam in zwang. Hierbij zijn alleen gegevens die in officiële documenten worden gevonden objectief en dus waar. Historici vonden in de archieven niets over de heldendaden van Kenau en deden deze verhalen vervolgens af als mythologisch. Kenau verdween hierdoor uit de academische geschiedschrijving én uit het collectieve geheugen.

De laatste jaren staat Kenau echter weer in een positief daglicht. Recent onderzoek door Els Kloek toont aan dat Kenau historischer is dan in de negentiende eeuw werd gedacht. Daarnaast wordt een stoere vrouw tegenwoordig weer gewaardeerd. In de gelijknamige film uit 2014 stuurt Kenau als doortastende vrouw een groep vrouwen aan tijdens het Beleg van Haarlem wanneer de mannen het af laten weten. De naamsbekendheid van Kenau is bij het brede publiek daarmee weer groter dan alleen de associatie met een naar manwijf.

Zonneveldt: “Kenau staat waarschijnlijk al sinds de negentiende eeuw in het woordenboek als vrouw met haar op de tanden. Maar tegenwoordig staat ze ook symbool voor een stoere vrouw. De politieke lading is van het beeld af.” De belangrijkste conclusie van Zonneveldt is dat Kenaus daden worden aangedikt of verzonnen, al naar gelang de boodschap van de schrijver.

“Als een auteur wil dat ze een symbool wordt voor het nationalisme, laat hij haar strijden voor het vaderland. Als een schrijfster haar ziet als symbool voor emancipatie, licht ze vooral haar geslacht uit. Kenau kan eigenlijk gezien worden als een soort aankleedpop, waar van alles opgezet kan worden. Op deze manier veranderde het beeld van de Haarlemse vrouw constant. Ze ging van een persoon naar een begrip, van Kenau naar kenau.”

KNAW Onderwijsprijs 2016 categorie Cultuur & Maatschappij

Eerste prijs: Kasper Raphael en Sweder Steensma – Gymnasium Haganum, Den Haag,

Tweede prijs: Manon Michelotti en Nilam Chotkan – Emmauscollege, Rotterdam.

Derde prijs: Dasja Zonneveldt – Baudartius College, Zutphen.

Lovende jury

Elke categorie had zijn eigen vierkoppige jury. Janneke Gerards, Raf De Bont, Irene de Jong en Gijs Scholten van Aschat velden het oordeel bij Cultuur & Maatschappij. “De drie winnende werkstukken kenmerken zich door de originele onderwerpen en een uitstekende academische benadering. De winnende werkstukken vielen verder op door hun zelfstandige aanpak, heldere formulering en focus”, aldus het juryrapport.

“Het mooie van het epische werkstuk over Kenau is dat de auteur niet per se op zoek gaat naar de waarheid. Zij voert de lezers mee in een boeiend verhaal. Het is knap en gewaagd hoe Dasja Zonneveldt een enorme tijdspanne betrekt in het onderzoek en het is voor een jong iemand bijzonder dat zij zich voortdurend bewust is geweest van de verbondenheid tussen context en representatie.”

Jury Profiel Cultuur & Maatschappij KNAW Onderwijsprijs 2016

Voor het profiel Cultuur & Maatschappij zijn 89 werkstukken ingezonden, waaruit drie winnaars gekozen moesten worden. Deze pittige taak lag bij de jury die dit jaar bestond uit:

Prof. mr. Janneke Gerards (juryvoorzitter), hoogleraar fundamentele rechten, Universiteit Utrecht.
Dr. Raf De Bont, universitair docent wetenschapsgeschiedenis, Universiteit Maastricht.
Prof. dr. Irene de Jong, hoogleraar Oudgriekse taal‐ en letterkunde, Universiteit van Amsterdam.
Gijs Scholten van Aschat, acteur, Toneelgroep Amsterdam.

Reageer