In elke dader schuilt een mens

Het is gemakkelijk om de wereld zwartwit te zien. Wij zijn de goeden, zij zijn de kwaden. En die slechteriken, die zijn gewoon niet goed bij hun hoofd. Dat idee houdt de boel lekker overzichtelijk. Maar wie zich ook maar een beetje verdiept in het nieuws, komt er al snel achter dat het niet zo eenvoudig ligt. Mensen die de meest verschrikkelijke dingen doen of goedkeuren, zien zichzelf absoluut niet als het kwaad. Ze geloven oprecht dat ze aan de goede kant van de geschiedenis staan.

Kijk naar de Russische inval in Oekraïne, of de genocide in Gaza. Hoewel iedereen zal beamen dat je een ander geen pijn mag doen en niet mag doden, zijn er verrassend veel mensen die het beleid van Poetin en van Netanyahu steunen. Die zelfs bereid zijn om het te organiseren en uit te voeren. In hun eentje zouden deze leiders lang niet zoveel schade kunnen aanrichten. Hoe is dat te verklaren? Hoogleraar Alette Smeulers (Rijksuniversiteit Groningen) onderzoekt de motieven van daders van massaal geweld en schreef een boek over haar bevindingen. ‘Angstaanjagend normaal – over oorlogsmisdadigers, genocideplegers en terroristen’ geeft een grondige analyse van de achtergronden, persoonlijkheden en drijfveren van de oorlogsmisdadigers.

Sterke man

Waarom zou je je daarin verdiepen? Daarover is Smeulers in haar boek glashelder: ‘Niet om hun misdaden te vergeven of te bagatelliseren, maar om ze te begrijpen en daarvan te leren. Als dat lukt, vinden we misschien een manier om andere mensen ervan te weerhouden om in de toekomst daders te worden, en zo het aantal massale gruweldaden dat plaatsvindt, te stoppen of op zijn minst terug te dringen.’

En dat is dringend nodig, zo maakt de hoogleraar internationale misdrijven ook duidelijk. Wereldwijd is ‘de sterke man’ in opkomst, de autoritaire leider die steeds meer macht naar zich toetrekt en zich afzet tegen de rechtsstaat en internationale verdragen. Mannen als Trump en Orbán zijn dan misschien geen oorlogsmisdadiger, genocidepleger of terrorist, maar de vele paralellen tussen hen en de beschreven destructieve leiders in het boek zijn ‘bijna eng’, zoals Smeulers het eufemistisch noemt.

Duistere drie

De destructieve leider vormt één van de veertien dadertypes die Smeulers in haar onderzoek heeft onderscheiden. In die categorie vallen beruchte mannen als Adolf Hitler, Joseph Stalin, Mao Zedong, Pol Pot en Saddam Hoessein. Vaak hebben ze een moeilijke jeugd gehad en al zijn ze onder verschillende omstandigheden aan de macht gekomen, in alle gevallen was de tijd rijp: de leefomstandigheden waren voor veel mensen zwaar, er was veel maatschappelijke onzekerheid en grote sociale ongelijkheid.

Deze leider heeft een charismatische persoonlijkheid met een sterke wil. In die persoonlijkheid is vaak ook ‘de duistere drie’ terug te vinden: narcisme (grootheidswaanzin), psychopathie (koud en berekenend) en machiavellisme (sluw en doortrapt). Soms nog afgetopt met sadisme, wat een ‘dark tetrad’ oplevert. Met de macht in handen, een grote schare volgers en geen kritische feedback meer van naasten, is de stap naar geweld klein.

Gezagsgetrouwe kuddedieren

Dit type dader is waarschijnlijk vooral waar je aan denkt bij dit onderwerp, maar verhoudingsgewijs vormen de destructieve leiders slechts een kleine groep. Ze vormen de top van de hiërarchie, met onder zich de overige dertien categorieën, die tezamen de ‘radertjes in een destructieve machine’ vormen. Allemaal hangen ze met elkaar samen. Ieder heeft een eigen hoofdstuk in Smeulers boek.

De veertien dadertypes sluiten elkaar niet onderling uit, benadrukt Smeulers. Sommige daders passen in verschillende categorieën, andere ontwikkelen zich van het ene type tot het andere type. Slobodan Milosevic begon bijvoorbeeld als carrièremaker, maar werd later zelf een destructieve leider.

Dader worden

Smeulers beschrijft al deze verschillende dadertypen aan de hand van vele indringende voorbeelden uit de geschiedenis. Ze vertelt over hun levensloop, hun drijfveren en hun vaak gruwelijke misdaden. Waar mogelijk staat ze ook stil bij hoe de daders achteraf zelf terugkijken op hun gedrag. Ze laat zien hoe deze mensen niet als dader werden geboren, maar onder invloed van hun omgeving dader werden. Ze reageerden op een natuurlijke manier op een uitzonderlijke situatie.

Na het lezen van ‘Angstaanjagend normaal’ begrijp je de mens achter de oorlogsmisdadiger beter. En dat is inderdaad angstaanjagend, omdat het over het algemeen heel normale mensen blijken te zijn. Geen slechteriken, hoogstens zwakkelingen, die slecht in staat zijn om tegen de gevestigde orde in te gaan. Iederéén kan in extreme situaties een dader worden, ook jij en ik, en dat is natuurlijk een huiveringwekkende gedachte.

Tegelijk is die gedachte misschien wel de belangrijkste les van het boek. De enige manier om oorlogsmisdrijven, genocide en terrorisme te voorkomen, is door ons bewust te zijn van de dynamieken in de samenleving en de psychologische mechanismen die ons geleidelijk aan in daders kunnen veranderen. Dat klinkt als een eenvoudige opgave, maar voelt in de tijden waarin we momenteel leven toch als een bijna onmogelijke taak.