'Ik geloof niet in de onschuld van kunst'

Kun je als propagandakunstenaar autonoom werk maken?

“Een propagandakunstenaar erkent dat kunst niet los te zien is van macht, maar benadrukt tegelijkertijd dat niet elke macht hetzelfde is. Je zou kunnen zeggen dat een propagandakunstenaar in die zin niet alleen een esthetische, maar ook een politieke keuze maakt. De notie van ‘autonomie’ is natuurlijk paradoxaal, want het begrip was ondenkbaar zonder de Franse Revolutie (1789 – 1799).”

“Veel kunstenaars verleenden hun steun aan de Franse Revolutie in de hoop hun werk te bevrijden van de ketenen van de aristocratie en kerk. Doch, die ‘autonomie’ bestond niet in isolement, maar juist als deel van een populaire revolutionaire beweging die de eerste republiek tot stand zou brengen. Ze bracht eveneens de eerste publieke kunstsubsidies en openbare musea, zoals het Louvre, voort. In andere woorden, zelfs ons autonomiebegrip – waarmee vaak de ‘soevereiniteit’ van kunst wordt opgeëist – is het product van een politieke revolutie, en dus verre van neutraal.”

Op welke manier ben je als persoon beïnvloed door politieke ontwikkelingen? En hoe heeft dat jouw kunst beïnvloed?

“De aanslag op Theo van Gogh in 2004 was op mij van grote invloed. Het was een aanslag op een kunstenaar, voor zijn werk als cineast aan Ayaan Hirsi Ali’s film Submission (2004). Zelf relativeerde hij zijn provocaties tegen moslims en voor de Oorlog tegen Terreur altijd door zichzelf te verklaren als ‘dorpsgek’; voor hem was de kunstenaar een nar. Maar verbeeldingen doen ertoe, soms zo vergaand dat mensen je voor je verbeelding zullen vermoorden. Politiek en artistiek sta ik in die zin haaks op zijn werk, omdat ik niet geloof in de onschuld van kunst.”

“Tevens heb ik middels veldonderzoek in de Filipijnen, in Azawad (Noord-Mali) en Rojava, zelf ondervonden hoe belangrijk kunst is in revolutionaire bewegingen. Om verandering teweeg te brengen moet je die verandering eerst verbeelden. Daar is kunst in symboliek, in literatuur, poëzie en muziek altijd een cruciaal onderdeel van. Kunst heeft in die zin een transformatieve potentie, en dat is precies waar haar macht gelegen is: zonder de verbeelding van verandering, kan die verandering ook niet plaatsvinden.”

Hoe komt het volgens jou dat we desondanks denken dat propaganda iets is dat bij dictaturen hoort?

“Adolf Hitler zelf was overtuigd dat de Duitsers de Eerste Wereldoorlog hadden verloren door de propagandaoorlog. En zijn persoonlijke ervaring met de effectiviteit van Britse propaganda, vormde aanleiding voor de ontwikkeling van zijn eigen krankzinnige propagandamachine. Maar een groot verschil tussen democratische propaganda en propaganda van dictaturen, is dat de eerste vaak nadrukkelijk niet als propaganda herkenbaar wil zijn. De Britten richtten zich met Wellington House op informatiemanipulatie, en het publiceren van ogenschijnlijk ‘neutrale’ boeken die hun zaak bekrachtigden.”

“In propagandastudies wordt dit ook wel ‘black propaganda’ genoemd, waarbij de bron, afzender en doel van een boodschap voor een ontvanger niet per se duidelijk zijn. De propaganda van dictaturen is daarentegen voor een groot deel ‘white propaganda’: propaganda waarin zender en doel nadrukkelijk aanwezig en intimiderend zijn. De ‘white’ propaganda van Hitler en Stalin hebben door hun agressief zichtbare vorm van propaganda in die zin ons begrip van propaganda gekaapt, en haar oorsprong in de Britse democratie in de vergetelheid gebracht.”

Je hebt ook naar huidige democratieën gekeken en volgens jou bestaat propaganda nog steeds. Wat is daarvan het effect op kunst?

“Waar macht is daar is propaganda, en dus ook propagandakunst. Dat we het woord niet meer actief gebruiken, omdat we het nadrukkelijk in verband zijn gaan brengen met dictaturen van de vorige eeuw, betekent natuurlijk niet dat propaganda ook niet meer werkzaam zou zijn. Zeker in het kader van de Oorlog tegen Terreur is propagandakunst cruciaal geweest.”

“Spectaculaire rampenfilms zijn daar een goed voorbeeld van. Denk bijvoorbeeld aan Phil Strub, de entertainment liaison van het Amerikaanse Ministerie van Defensie sinds 1989. Strub beoordeelt in die hoedanigheid scripts van regisseurs voor mogelijke ‘sponsoring’ door het leger, middels figuranten, wapens, tanks, vliegtuigen, et cetera – hetgeen filmstudio’s miljoenen bespaart. In ruil dient een dergelijk script wel ondersteunend te zijn voor wat het Pentagon als ‘accurate’ representatie van het leger verstaat, en dat leidt tot veel scriptwijzigingen en aanpassingen.”

“Op die manier beïnvloedt het leger de populaire beeldvorming van het leger in allerhande rampencinema. In de Oorlog tegen Terreur mag de vijand geen geschiedenis of motief hebben, behalve oprechte haat tegen het ‘vrije’ westen. War on Terror Propaganda moet helden een gezicht en geschiedenis geven, en vijanden in een duister vacuüm gehuld houden.”