Syuzanna Harutyunyan wint belangrijkste Nederlandse prijs voor jonge chemici

Het duurde even voordat Syuzanna Harutyunyan haar draai vond in de chemie, maar nu zou ze niets anders meer willen. Voor haar originele kijk op het vakgebied en opmerkelijke resultaten krijgt ze de KNCV Gouden Medaille 2016. NEMO Kennislink interviewde Harutyunyan over kritisch kijken en nieuwe inzichten uit oude chemie.

15 december 2016

Als iedereen zegt dat het niet gaat werken, zet Syuzanna Harutyunyan toch door. De associate professor Synthetische Organische Chemie aan de Rijksuniversiteit Groningen laat zich niet intimideren door dogma’s en heersende opvattingen. In het voorjaar van 2016 publiceerde ze in Science een baanbrekende methode om een belangrijke klasse grondstoffen voor medicijnen op een geheel nieuwe manier te maken. NEMO Kennislink schreef toen over dit onderzoek, waarbij ze teruggreep op behoorlijk oude chemie. Juist die keuze, waar collega’s aan twijfelden, typeert haar originele visie, aldus de jury van de KNCV Gouden Medaille. Dit is de belangrijkste Nederlandse prijs voor chemici jonger dan veertig jaar.

Syuzanna Harutyunyan ontvangt de Gouden Medaille uit handen van KNCV voorzitter Floris Rutjes, hoogleraar Synthetische Organische Chemie aan de Radboud Universiteit Nijmegen.Nils van Hout via KNCV (met toestemming)

Volgens de jury heeft Harutyunyan zich onderscheiden door haar creatieve en doelgerichte aanpak binnen de synthetische organische chemie; het vakgebied dat zich richt op het ontwerpen én maken van moleculen. Harutyunyan ontving de prijs en gaf de bijbehorende lezing tijdens chemieconferentie CHAINS in Veldhoven. NEMO Kennislink was bij de uitreiking en sprak haar naderhand.

Je kreeg de prijs uitgereikt ten overstaan van ongeveer duizend chemici. Hoe was dat?
“Het was wel een beetje overweldigend, ondanks dat het in de zomer al bekend was dat ik de gouden medaille zou krijgen. Ik had nog nooit voor zo’n groot publiek een lezing gegeven. Maar het was heel leuk. Ik vind het een eer dat ik deze prijs heb gekregen.”

Zijn prijzen belangrijk voor wetenschappers?
“Ja, ik denk echt dat het je helpt bij het krijgen van financiering. Zeker als je een risicovol, ambitieus voorstel indient is het belangrijk dat de jury jou in staat acht om dit project uit te voeren. Omdat deze prijs wordt toegekend door experts uit jouw vakgebied vergroot dat je geloofwaardigheid.”

De onderzoeksgroep van Syuzanna Harutyunyan.Marco Carlotti (met toestemming)

Probeer jij ook jouw studenten op die manier te helpen, door ze te nomineren voor prijzen?
“Zeker, als ik vind dat ze een prijs verdienen, dan zal ik ze altijd nomineren als er een mogelijkheid is. Voor studenten en promovendi zijn prijzen heel belangrijk, het kan hen zeker helpen in hun verdere carrière.”

Over carrière gesproken; in hoeverre heb jij de jouwe gepland? Wist je altijd al dat je wetenschapper wilde worden?
“Oh nee, helemaal niet. Ik ben opgegroeid in Armenië en daar gold een studie geneeskunde als het meest prestigieuze. Dat wilde iedereen bij mij op school en ik ook. Maar ik haalde net niet de vereiste score voor toelating en moest iets anders kiezen. Het werd farmacologie, maar toen ik klaar was had ik nog steeds geen plan. Ik kreeg de kans om drie maanden in Moskou aan een onderzoeksproject te werken bij professor Yuri Belokon, een van de meest toonaangevende Russische chemici. Hij vroeg me vervolgens of ik interesse had om te promoveren bij hem. Ik dacht: ‘als zo’n vooraanstaande wetenschapper denkt dat ik het kan, moet ik het doen’.”

En dat bleek een schot in de roos?
“Ja, ik raakte gefascineerd door chemie en dat kwam voor een belangrijk deel door het enthousiasme en de gedrevenheid van iedereen om me heen. Het werkte aanstekelijk. Op aanraden van Belokon solliciteerde ik naar een postdoc-positie in Groningen bij de groep van Ben Feringa (Nobelprijswinnaar scheikunde 2016 – red.). Daar ben ik vier jaar gebleven en dat was een geweldige tijd. Om ook verder te kijken dan de academische wereld heb ik toen gekozen voor een baan als onderzoeker bij geneesmiddelenproducent Janssen Pharmaceutica in België. Ik vond dat het tijd was voor een ‘echte baan’, want mijn postdoc periode voelde nog heel erg als mijn studententijd.”

Na twee jaar keerde je terug naar het Groningse lab. Beviel de industrie niet?
“Het was me duidelijk geworden dat je binnen een bedrijf geen controle hebt over je onderzoek. Anderen beslissen aan welke verbinding je moet werken en wat de doelstellingen zijn. En als je er net goed in zit, kan zomaar worden besloten om ermee te stoppen en krijg je weer een andere opdracht. Ik realiseerde me toen dat ik veel liever mijn eigen baas ben en binnen een universiteit heb je de ruimte om je ideeën te vormen en uit voeren.”

Dus je weet eindelijk wat je wilt worden?
Lachend: “Ja, ik weet nu wat ik wil. Mijn doel is natuurlijk nog wel om een aanstelling als hoogleraar te krijgen.”

In je lezing zei je dat je wordt geprikkeld door dogma’s en dat je die graag wilt doorprikken.
“Als iedereen zegt dat iets niet kan dan zie ik het als een enorme uitdaging om het tegendeel te bewijzen. Ons werk dat we eerder dit jaar in Science publiceerden is daar een goed voorbeeld van. Wij lieten zien dat moleculen waarvan iedereen in het veld dacht dat ze niet met elkaar konden reageren wel degelijk een reactie kunnen aangaan. En dat door een combinatie te gebruiken van Lewiszuren en Grignard reagentia, iets waarvan iedereen ook zei dat het niet kon werken. Bovendien is dit heel oude chemie, die ruim honderd jaar geleden is ontwikkeld. Dan denken mensen al snel dat zoiets ouds geen oplossing kan bieden.”

Algemeen mechanisme van een Grignard reactie, waarmee koolstof-koolstof bindingen gevormd worden. Links een keton (een zuurstof O zit met een dubbele binding aan een koolstof vast) dat reageert met het Grignard reagens R-MgBr. R: willekeurige chemische groep, Mg: magnesium, Br: broom.Mark Sevecka via Wikimedia Commons CC0

Maar wat maakt dan dat jij hier wel een mogelijkheid in ziet?
“Het is een gevoel dat ik kreeg gedurende het onderzoek. Steeds weer zag ik iets waardoor ik het idee kreeg dat het anders zat dan iedereen dacht. In dit geval ging het om een zogeheten 1,4 additie waarbij koper optreedt als katalysator. Dat is een bekende reactie. Maar we zagen in onze experimenten en in de literatuur dat bij deze reactie ook altijd een 1,2 additie optrad. Niet veel, maar het was er altijd. De heersende verklaring was dat het om een nevenreactie ging, maar dat het niets te maken had met de katalyse door koper. Wij zijn toen dieper gaan graven en kwamen erachter dat koper wel degelijk ook de 1,2 additie katalyseert. En als je op de juiste manier de uitgangsstoffen activeert kun je deze reactie zelfs heel goed laten verlopen. Dat was echt een doorbraak. Een fundamentele doorbraak die tegelijkertijd nuttig is voor de synthese van moleculen die belangrijk zijn voor de ontwikkeling van geneesmiddelen.”

Jij laat je nooit leiden door vaststaande opvattingen?
“Je moet altijd kritisch blijven en heel grondig kijken naar wat je aan het doen bent. Ook eigen aannames moet je durven bijstellen. Bijvoorbeeld over de Grignard reagentia waar ik eerder naar verwees. Die zijn berucht omdat ze enorm reactief zijn. Daarom gebruik je die alleen bij lage temperaturen. Dat is zo’n vaste aanname. Als je mij tien jaar geleden had verteld dat je Grignard reagentia ook gewoon bij kamertemperatuur kunt toepassen, had ik dat niet geloofd. En nu hebben we het zelf laten zien.”

Animatie van de moleculaire 4 wheel drive. Credits: Francis Villatoro o.b.v. “Electrically driven directional motion of a four-wheeled molecule on a metal surface,” authored by Tibor Kudernac, Nopporn Ruangsupapichat, Manfred Parschau, Beatriz Maciá, Nathalie Katsonis, Syuzanna R. Harutyunyan, Karl-Heinz Ernst & Ben L. Feringa, published in Nature 479: 208—211, 10 November 2011.

Tot slot moeten we natuurlijk nog even de Nobelprijs van Ben Feringa aanstippen. Jij was postdoc in zijn groep, nauw betrokken bij de ontwikkeling van de eerste nano-auto en nu zijn jullie collega’s. Hoe heb jij dat nieuws beleefd?
“Wij waren er hier allemaal van overtuigd dat Ben ooit de Nobelprijs zou winnen, maar we hadden niet gedacht dat het nu al zou gebeuren. Omdat het nog heel fundamenteel werk is, zonder directe toepassing. Dus het was daarom wel een enorme verrassing. Ik zat in een bespreking met promovendi toen zijn secretaresse binnenliep om te zeggen dat Ben de Nobelprijs had gewonnen. ‘OK’, zei ik en ging door met het overleg. Het duurde echt een paar tellen voordat het tot me doordrong wat ze eigenlijk had gezegd. Maar toen barstte het feest los en dat ging heel lang door.”

Op de website van de Rijksuniversiteit Groningen vind je dit filmpje waarin Harutyunyan haar werk aan de nano-auto uitlegt.

KNCV Gouden Medaille

De Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging (KNCV) reikt sinds 1963 ieder jaar de Gouden Medaille uit aan een chemicus jonger dan veertig jaar van wie wordt verwacht dat hij/zij leidend wordt in zijn/haar vakgebied. De Gouden Medaille is uitgegroeid tot de belangrijkste Nederlandse prijs voor chemisch talent.