Naar de content

Hoe zelfbewust is een vis die zijn eigen spiegelbeeld herkent?

Flickr.com, Michael via CC BY 2.0

Poetslipvissen reageren op hun spiegelbeeld en proberen zich te ontdoen van een markering op hun lijf. Deze bevinding van een Japans-Duits onderzoeksteam wakkert een discussie aan: zijn de dieren zelfbewust?

Poetslipvisjes zijn tien centimeter lang en eten dode huidcellen en parasieten op van grotere vissen.

Wikimedia Commons, Richard Ling via CC BY-SA 2.0

De gewone poetslipvis (Labroides dimidiatus) staat erom bekend dat het een intelligent beestje is. Hij is erg sociaal en kan de acties van soortgenoten voorspellen. Dit tien centimeter lange visje, dat grotere vissen ‘poetst’ door hun dode huidcellen en parasieten op te eten, is nog slimmer dan gedacht, wijst onderzoek van biologen van de Japanse Osaka City University uit.

In samenwerking met onder andere Duitse collega’s van het Max Planck Instituut voor Ornithologie, leveren de onderzoekers aanwijzingen dat poetslipvissen zichzelf kunnen herkennen in de spiegel. In de gedragswetenschap geldt deze ‘spiegelproef’ als de gouden standaard om vast te stellen of dieren zich bewust zijn van zichzelf. Weten dat het jouw lichaam is waar je naar kijkt, is een complexe cognitieve vaardigheid.

Tot nu toe slaagden alleen primaten, dolfijnen, Aziatische olifanten en eksters voor de test. Zijn vissen echt zo intelligent? Of is de manier waarop dieren reageren op spiegels toch geen goede methode om dierlijke cognitieve vaardigheden te meten? Met hun publicatie deze week in Plos Biology wakkeren de onderzoekers deze discussie aan.

Slagen voor de spiegelproef

De spiegelproef bestaat uit twee fasen. Eerst wordt een individueel dier voor een spiegel neergezet. Gedraagt hij zich spontaan anders, zoals hij normaal nooit doet? En inspecteert hij zijn eigen spiegelbeeld, door zijn eigen lichaam in de spiegel te verkennen? Dan slaagt hij voor het eerste deel. Daarna zet de onderzoeker met verf een stip op het dier zonder dat deze het merkt, bij een aap bijvoorbeeld op zijn voorhoofd. De stip is alleen via de spiegel te zien. Probeert het dier als hij in de spiegel kijkt de verf op zijn hoofd eraf te krijgen? Dan slaagt hij voor de tweede fase. De spiegelproef is in de jaren zeventig ontworpen door de Amerikaanse psycholoog Gordon Gallup voor chimpansees, die met handgebaren de stip kunnen aanraken. Kinderen doen dat ook. Vogels gebruiken hun snavel en poten, olifanten hun slurf. Dolfijnen draaien hun kop naar de spiegel toe en bekijken zichzelf uitgebreid.

Schrapen

Acht poetslisvissen legden om de beurt de spiegelproef af. Dát ze reageerden staat vast: ze zwommen spontaan ondersteboven voor de spiegel, wat ze normaal nooit doen, waarschijnlijk om uit te zoeken hoe hun spiegelbeeld reageert. Via een onderhuidse injectie spoten de onderzoekers daarna een stofje in bij de visjes, dat een gekleurde vlek achterliet op hun keel. De diertjes schuurden hun lijf over harde oppervlakken, alsof ze probeerden de verf eraf te krijgen. Vissen met transparante verf op hun lijf haalden geen vreemde capriolen uit. Poetsvissen laten dus in beide stadia van de proef (zie kader) interessant gedrag zien. Ze reageren daadwerkelijk op de stip die ze op zichzelf in de spiegel zien, denken de onderzoekers.

De biologen weten dat hun resultaten controversieel zijn. De test is bij vissen minder eenduidig dan bij primaten of olifanten; vissen hebben immers geen handen of slurven waarmee ze de stip op zichzelf kunnen aanraken. Het team vreest dat sommige vakgenoten dat schrapen en ondersteboven zwemmen niet genoeg vinden voor een voldoende op de test.

“De gedragingen die wij observeren laten geen twijfel dat deze vissen aan alle criteria voor de spiegelproef voldoen zoals die oorspronkelijk is opgezet”, reageert onderzoeksleider Alex Jordan in een persbericht. “Het is minder duidelijk of we dit gedrag als bewijs moeten beschouwen dat de vissen zelfbewust zijn, zelfs al is hetzelfde gedrag in het verleden bij zoveel andere dieren geïnterpreteerd als zelfbewustzijn.”

Irritatie

In een begeleidend commentaar in Plos Biology schrijft primatoloog Frans de Waal, werkzaam aan de Emory University in Atlanta, dat we voorzichtig moeten zijn met interpretatie van de bevindingen. Poetslipvissen lijken de reflectie van zichzelf te zien en snappen dus wel iets van spiegels. Maar verbinden ze dat spiegelbeeld ook met hun eigen lichaam? Om dat vast te stellen schiet hun dubbelzinnige gedrag tekort, vindt de primatoloog, die de spiegelproef zelf ook gebruikte om zelfherkenning in primaten en olifanten te bestuderen. Misschien irriteert dat ingespoten stofje wel en schrapen de vissen daarom langs een hard oppervlak, oppert hij.

Dit is sowieso een studie waar mensen verbaasd door gaan zijn, denkt gedragsbioloog Liesbeth Sterck, die het sociaal gedrag van apen en mensen vergelijkt aan de Universiteit Utrecht. “Poetsvissen doen intelligentere dingen dan we dachten.” Ze betwijfelt echter of de dieren daadwerkelijk de proef doorstaan.

“Door op hun kop te zwemmen vertonen ze gedrag dat we nooit eerder zagen. Maar de mate van zelfinspectie vind ik niet overtuigend”, aldus Sterck. Bij chimpansees is die zelfinspectie wel overduidelijk: ze trekken bijvoorbeeld gekke bekken voor een spiegel. “Het zou interessant zijn om ook andere visueel ingestelde vissen, die minder slim zijn dan de poetsvis, te testen. Doe vergelijkend onderzoek om het verhaal completer te maken”, aldus Sterck.

Lakmoesproef

Wetenschappers debatteren al jaren over hoe we resultaten uit de spiegelproef moeten interpreteren. De test is oorspronkelijk ontworpen voor primaten. Is hij eigenlijk wel geschikt voor diersoorten die verder van ons afstaan? In wezen gaat het debat over een grotere vraag: hoe beoordelen we de intelligentie van dieren die in niets lijken op onszelf?

Volgens De Waal moeten we niet alleen kijken naar reacties op een spiegel als lakmoesproef voor zelfbewustzijn. Als soorten falen op de spiegeltest, zoals de meeste doen, betekent dat niet dat zelfbewustzijn afwezig is. Misschien boeit de stip op het lijf hen gewoon niet, oppert hij.

Nog een beperking van de proef: omdat dieren moeten reageren op de stip door zichzelf aan te raken, kunnen in principe alleen soorten met handen, slurven of flexibele nekken een zelfconcept hebben. Een ‘absurde conclusie’, aldus De Waal.

Een close-up van een chimpansee.

Chimpansees hebben een theory of mind en slagen voor de spiegelproef.

 Wikimedia Commons, Frank Wouters via CC BY 2.0

Zwart-wit denken

Jezelf herkennen in een spiegel is een capaciteit die nodig is voor theory of mind, zegt Sterck, het vermogen je te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van anderen. Mensapen zoals chimpansees kunnen dat. Voor apen zoals makaken is het twijfelachtig. “Makaken falen op de spiegelproef. Waarom zouden vissen het dan wel kunnen, denken veel cognitie-onderzoekers dan. Dit gaat tot discussie leiden.” Het is overigens niet zo dat je een theory of mind wel of niet hebt, denkt ze. “Er zitten ook stappen onder. We kunnen gradaties onderscheiden in cognitieve vermogens van dieren.”

Door de spiegelproef denken we nu te zwart-wit over zelfbewustzijn, schrijft ook De Waal. Een paar soorten bezitten deze vaardigheid en andere niet. Evolutie werkt echter niet zo. “Complexe cognitieve vaardigheden evolueren in kleine opklimmende stapjes vanuit basiseigenschappen die een hele reeks soorten met elkaar delen.” Toch denken we nog steeds dat zelfbewustzijn een alles-of-niets-eigenschap is. Alsof het plotseling verscheen in slechts een handvol soorten, terwijl de meerderheid van de dieren het niet heeft.

Wat als zelfbewustzijn zich ontwikkelt als een ui, vraagt De Waal zich af. Dat het zich laag voor laag opbouwt in plaats van uit het niets te verschijnen? Ergens tussen al die lagen zal je dan ook de vissen tegenkomen. Dat genuanceerde model hangt Sterck ook aan. “Van alle cognitieve vermogens van de mens zal je voorlopers terugvinden in andere soorten.”

Bronnen:
  • Masanori Kohda e.a., If a fish can pass the mark test, what are the implications for consciousness and self-awareness testing in animals? PLoS Biology. Online op 7 februari.
  • Frans B.M. de Waal, Fish, mirrors, and a gradualist perspective on
    self-awareness, PloS Biology. Online op 7 februari.
ReactiesReageer