Hoe zelfbewust is een vis die zijn eigen spiegelbeeld herkent?

Schrapen

Acht poetslisvissen legden om de beurt de spiegelproef af. Dát ze reageerden staat vast: ze zwommen spontaan ondersteboven voor de spiegel, wat ze normaal nooit doen, waarschijnlijk om uit te zoeken hoe hun spiegelbeeld reageert. Via een onderhuidse injectie spoten de onderzoekers daarna een stofje in bij de visjes, dat een gekleurde vlek achterliet op hun keel. De diertjes schuurden hun lijf over harde oppervlakken, alsof ze probeerden de verf eraf te krijgen. Vissen met transparante verf op hun lijf haalden geen vreemde capriolen uit. Poetsvissen laten dus in beide stadia van de proef (zie kader) interessant gedrag zien. Ze reageren daadwerkelijk op de stip die ze op zichzelf in de spiegel zien, denken de onderzoekers.

De biologen weten dat hun resultaten controversieel zijn. De test is bij vissen minder eenduidig dan bij primaten of olifanten; vissen hebben immers geen handen of slurven waarmee ze de stip op zichzelf kunnen aanraken. Het team vreest dat sommige vakgenoten dat schrapen en ondersteboven zwemmen niet genoeg vinden voor een voldoende op de test.

“De gedragingen die wij observeren laten geen twijfel dat deze vissen aan alle criteria voor de spiegelproef voldoen zoals die oorspronkelijk is opgezet”, reageert onderzoeksleider Alex Jordan in een persbericht. “Het is minder duidelijk of we dit gedrag als bewijs moeten beschouwen dat de vissen zelfbewust zijn, zelfs al is hetzelfde gedrag in het verleden bij zoveel andere dieren geïnterpreteerd als zelfbewustzijn.”

Irritatie

In een begeleidend commentaar in Plos Biology schrijft primatoloog Frans de Waal, werkzaam aan de Emory University in Atlanta, dat we voorzichtig moeten zijn met interpretatie van de bevindingen. Poetslipvissen lijken de reflectie van zichzelf te zien en snappen dus wel iets van spiegels. Maar verbinden ze dat spiegelbeeld ook met hun eigen lichaam? Om dat vast te stellen schiet hun dubbelzinnige gedrag tekort, vindt de primatoloog, die de spiegelproef zelf ook gebruikte om zelfherkenning in primaten en olifanten te bestuderen. Misschien irriteert dat ingespoten stofje wel en schrapen de vissen daarom langs een hard oppervlak, oppert hij.

Zwart-wit denken

Jezelf herkennen in een spiegel is een capaciteit die nodig is voor theory of mind, zegt Sterck, het vermogen je te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van anderen. Mensapen zoals chimpansees kunnen dat. Voor apen zoals makaken is het twijfelachtig. “Makaken falen op de spiegelproef. Waarom zouden vissen het dan wel kunnen, denken veel cognitie-onderzoekers dan. Dit gaat tot discussie leiden.” Het is overigens niet zo dat je een theory of mind wel of niet hebt, denkt ze. “Er zitten ook stappen onder. We kunnen gradaties onderscheiden in cognitieve vermogens van dieren.”

Door de spiegelproef denken we nu te zwart-wit over zelfbewustzijn, schrijft ook De Waal. Een paar soorten bezitten deze vaardigheid en andere niet. Evolutie werkt echter niet zo. “Complexe cognitieve vaardigheden evolueren in kleine opklimmende stapjes vanuit basiseigenschappen die een hele reeks soorten met elkaar delen.” Toch denken we nog steeds dat zelfbewustzijn een alles-of-niets-eigenschap is. Alsof het plotseling verscheen in slechts een handvol soorten, terwijl de meerderheid van de dieren het niet heeft.

Wat als zelfbewustzijn zich ontwikkelt als een ui, vraagt De Waal zich af. Dat het zich laag voor laag opbouwt in plaats van uit het niets te verschijnen? Ergens tussen al die lagen zal je dan ook de vissen tegenkomen. Dat genuanceerde model hangt Sterck ook aan. “Van alle cognitieve vermogens van de mens zal je voorlopers terugvinden in andere soorten.”