Hoe stevig is onze democratie?

De schrikbarend snelle opkomst van neo-Nazipartij Gouden Dageraad in het door economische neergang geplaagde Griekenland toont weer eens aan dat democratie in crisistijd kwetsbaar is. Ook landen als Italië, Spanje, en recentelijk Portugal tuimelen van de ene politieke crisis in de volgende. Is de democratie daar opgewassen tegen alle onzekerheid en onbehagen die de crisis veroorzaakt?

Hoe stevig in Nederland het democratisch bestel ook lijkt, ook bij ons de democratie nooit ‘af’. Het functioneren van de democratie is omstreden, en dat is altijd zo geweest. Een steeds lagere opkomst bij provinciale en gemeentelijke verkiezingen bijvoorbeeld. ‘Brussel’, dat beslissingen over onze begroting lijkt te maken, is dat eigenlijk wel in de haak? Is het wel ‘democratisch’ dat niet aan referenda doen? Moeten we de werking van onze democratie niet steeds aan de omstandigheden aanpassen? Wat is de rol van de media in ons bestel?

Democratie, kortom, lijkt op het eerste gezicht een vanzelfsprekendheid. Maar je hoeft maar even dieper na te denken en er ontstaan allerlei vragen. Om al dit soort vragen te onderzoeken werkten tientallen historici, filosofen, politicologen, sociologen en mediawetenschappers de afgelopen jaren aan het grootschalige NWO-project ‘Omstreden Democratie’. Initiatiefnemer Remieg Aerts, hoogleraar politieke geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, licht het project toe. “Een nieuwe generatie hoogleraren wilde rond 2003 beginnen met een heel nieuw soort democratie-onderzoek,” vertelt hij door de telefoon.

“Tot dan toe werd democratie vaak normatief bekeken: dit zijn de vaste kenmerken ervan, zo hoort een democratie te functioneren. Alles wat daarvan afwijkt kan onderzocht worden. Dat wilden ze anders doen. Elk land en elke tijd heeft een eigen definitie van democratie. In dit project zijn we daarom begonnen democratie in al zijn facetten te onderzoeken, zowel historisch als geografisch. En om te beginnen zonder vaste definitie van wat democratie zou moeten zijn.”

Aerts erkent dat het bij de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen vaak niet zo makkelijk is concrete ‘ontdekkingen’ aan te wijzen. Zeker niet in zo’n breed, interdisciplinair project als dit. Maar toch zijn er interessante conclusies te melden, bijvoorbeeld in het deelonderzoek naar de media en de veronderstelde mediacratie.

Versterkt vertrouwen

“In tegenstelling tot wat eerst gedacht werd, toonde onderzoek aan dat door de hedendaagse, steeds commerciëler wordende media een nieuw soort betrokkenheid bij de politiek is ontstaan,” zegt Aerts. Doordat er steeds meer zenders zijn en opinies op tv en internet voorbijkomen wordt de kiezer gestuurd en geleid, en heeft hij het idee dat er iets te kiezen valt. De opkomst van commerciële en op de persoon gerichte berichtgeving blijkt het vertrouwen in de politiek juist te versterken.”

Ook is in een van de deelonderzoeken erop gewezen dat onze vorm van democratie een paar bijzondere paradoxen kent. Aerts verwijst naar het werk van Gijs van Oenen, politiek filosoof aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. “Vaak blijken burgers niet goed te kunnen omgaan met de verantwoordelijkheid die een democratisch bestel hen geeft,” aldus Aerts. “Initiatieven om de politiek dichter bij de burger te brengen werken vaak averechts.”

“Zo eisen burgers steeds meer controleerbaarheid, veiligheid en inspraak in de politiek. Door aan die wens tegemoet te komen wordt de besluitvorming steeds trager en komt er meer bureaucratie. Ook de vraag wie er verantwoordelijk is voor het beleid wordt steeds ingewikkelder. En dat leidt weer tot ergernis bij de burger.”

Nooit ‘af’

In Nederland staan de grondbeginselen van democratie nauwelijks ter discussie. Geen enkele serieuze politicus denkt erover de Tweede Kamer af te schaffen. Toch is ook onze vorm van democratie veel complexer dan hij lijkt. “In 2007 luidde de leus van de eerste Week van de Democratie: ‘Wij zijn de baas.’ Aerts: “Die slogan is eigenlijk helemaal niet waar. Want wie wordt er bedoeld met wij? En waarover zijn ‘wij’ dan wel de baas? Die leus is niet bepaald de vrucht van diep nadenken.”

“Democratie is iets heel complex en divers. Wil je beleid maken in een democratische samenleving dan moet je eerst weten hoe die democratie in elkaar zit. De geschiedenis van de democratie is nooit ‘af’. Dat hebben we op een nieuwe manier in kaart gebracht.”