De golfstroom brengt warm water vanuit de Golf van Mexico naar het noorden en richting Europa. “Deels wordt de golfstroom aangedreven door de wind”, legt Amber Boot van de Universiteit Utrecht uit. “En deels door de Atlantic meridional overturning circulation, oftewel AMOC.” De AMOC ontstaat doordat zeewater afkoelt in het noorden, bij Groenland, en doordat het water daar zouter is. Koud en zout water is zwaarder en zakt naar beneden. Na het zinken stroomt het water terug naar het zuiden.

Door klimaatverandering wordt het water bij Groenland minder koud. En minder zout. “Door het smelten van de Groenlandse ijskap komt er meer zoet water in zee”, legt Boot uit. Daardoor zou de AMOC wel eens kunnen stilvallen. Volgens een studie aan de Universiteit Utrecht kunnen de problemen al rond 2060 beginnen. Een haperende AMOC zou grote gevolgen hebben voor de verdeling van voedingsstoffen in de wereldzeeën, blijkt uit Boots onderzoek.

“Dit is hoe het ongeveer werkt”, zegt Boot. “In de bovenste waterlagen van de oceaan zitten over het algemeen weinig voedingstoffen.” Wel is er zonlicht, dat in de diepere lagen ontbreekt. Daardoor floreert fytoplankton in de bovenste meters onder het wateroppervlak. Het zijn bijvoorbeeld algen die door fotosynthese suikers aanmaken. “Ze vormen de basis van het voedselweb.” Zoöplankton, vissen en de dieren die daar weer van leven: ze zijn uiteindelijk afhankelijk van fytoplankton.

Mixer gezocht

Ook de diepzee leunt op fytoplankton. Het is er te donker voor fotosynthese, maar alles wat bovenin leeft, dwarrelt na de dood uiteindelijk naar de zeebodem, samen met uitwerpselen en andere afvalproducten zoals vissenschubben. “Bij de zeebodem leven bacteriën die de afvalstoffen afbreken”, legt Boot uit. Zo komen verse voedingsstoffen vrij. “In de onderste laag van de oceaan vind je dus veel voedingsstoffen, bovenin weinig. Er is circulatie nodig om voedingsstoffen in de bovenlaag te krijgen.”

Het stilvallen van de AMOC heeft drie grote gevolgen, kondigt Boot aan. “Het zinken van zeewater bij Groenland is niet echt zinken”, nuanceert ze. “Het is meer het mengen van waterlagen. En dat is een goede manier om voedingsstoffen naar boven te krijgen.” Stop het mengen en in de hogere lagen van de oceaan bij Groenland zullen minder voedingsstoffen zitten. “Er zal minder fytoplankton zijn en de samenstelling van het fytoplankton verandert.” Kleine cellen kunnen beter omgaan met voedselschaarste, dus zullen de kleine soorten het makkelijker hebben dan de grote. Maar: in totaal zal de biomassa aan fytoplankton afnemen. Dat betekent ook minder eten voor de rest van de voedselketen.

Van zuid naar noord

Ook de verspreiding van voedingsstoffen op wereldschaal gaat veranderen. De AMOC begint eigenlijk al ten zuiden van Zuid-Afrika. “Bij de Zuidelijke Oceaan rond Antarctica kan het hard waaien”, vertelt Boot. Voedselrijk water wordt vanuit de diepte naar boven gezogen. De AMOC brengt de nutriënten vanaf de Zuidpool naar het noorden, tot aan de Noordpool. “Overal waar de AMOC langs stroomt zal je zien dat er minder voedingsstoffen zijn.” Opvallend is dat er ook plaatsen zullen zijn die profiteren. “In de Grote Oceaan, tussen Zuid-Amerika en Azië, zijn er gebieden waar de hoeveelheid fytoplankton toeneemt. Maar gekeken over alle oceanen is er een afname.”

Het derde effect van een wegvallende AMOC heeft, door veranderingen in de atmosfeer, vooral lokale gevolgen. “Het noordelijk halfrond zal afkoelen terwijl het meer zuidelijk warmer wordt”, vertelt Boot. “Daardoor raken regenpatronen en windvelden verstoord.” In de Grote Oceaan bij Ecuador en Peru zal de wind sterker worden. “Er komt meer water uit de onderlagen naar boven, waardoor er meer fytoplankton zal zijn.” Voor de kust van Namibië gaat de wind juist afnemen. Een rijke visstek kan verdwijnen. Op plaatsen waar het meer regent, en er zijn plaatsen waar het flink meer zal regenen, wordt het water minder zout. Ook daardoor zullen er minder voedingsstoffen naar boven komen.

Wat zullen de gevolgen zijn voor de Noordzee? “Daar heb ik nog niet naar gekeken”, antwoordt Boot, “dat staat nog op de planning.” Een voorspelling durft ze wel te doen. In de zeeën rond IJsland ziet ze een afname van het fytoplankton, “en van alles dat hoger in de voedselketen staat.” Boot verwacht dat dat in de Noordzee niet anders zal zijn.