Een sterftegolf onder dodo´s aan de oostkust van Mauritius viel samen met de droogste periode van de afgelopen 8000 jaar, zo blijkt uit een klimaatreconstructie van dit vulkaaneiland in de Indische Oceaan. De klimaatgeschiedenis van Mauritius is een spiegel van de klimaatgeschiedenis van West-Australië, ontdekten onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam; Als het droog was in Australië, was het in Mauritius juist nat.
In 2005 werd aan de oostkust van het vulkanische eilandje Mauritius (zie kader) een massagraf ontdekt. Tienduizenden dodo’s en reuzenschildpadden vonden hier ongeveer 4200 jaar geleden de dood. Met het uitsterven van deze loopvogel had dit overigens nog niks te maken – de dodo hield het nadien nog ruim 3800 jaar vol. Maar wat was er dan wel aan de hand? Om meer licht op de zaak te werpen startte de Universiteit van Amsterdam een door NWO-ALW gefinancierd project om de klimaatgeschiedenis van dit eiland in de Indische Oceaan te ontrafelen.
“Er was nagenoeg niks over de leefomstandigheden van de dodo bekend”, zegt ecoloog Erik de Boer. Samen met zijn collega´s wist hij het klimaat van Mauritius tot 8000 jaar geleden te reconstrueren. Binnenkort promoveert De Boer aan de UvA op dit onderzoek.
Droogte
“Kijk”, zegt de Boer, en wijst op het heen er weer schietende lijntje dat de natte en droge periodes op het eiland weergeeft. “Hier was het op zijn droogst”. De curve is gereconstrueerd uit opgeboord materiaal uit een kom in het landschap, die gedurende de geologische geschiedenis van het eiland nu eens een moeras herbergde en dan weer in een meertje veranderde. Op het punt dat de Boer aanwijst heeft de grafiek zijn minimale waarde, en staat de bijbehorende tijd op 4200 jaar geleden.
Toeval of niet: het was precies in deze periode dat vele dodo’s, in een periode van enkele tientallen jaren, de dood vonden in het moeras. “En dat de menselijke beschaving tijdelijk verdween uit Pakistan, Mesopotamië en oost-Afrika”, vult De Boer aan. De droogte op Mauritius was geen lokaal fenomeen, wil hij maar zeggen. Het kleine eiland maakt immers deel uit van het grote systeem dat boven dit deel van de Indische Oceaan het klimaat bepaalt.
Hot spot
Mauritius is een vulkaaneiland dat ongeveer 8 miljoen jaar geleden gevormd is dankzij een ‘hotspot’ in de diepe aarde. Terwijl de Afrikaanse Plaat zich langzaam maar zeker over het aardoppervlak heen bewoog, spuwde de hotspot op gezette tijden magma naar boven, een spoor van vulkanen achterlatend op de oceaanbodem. Het eiland, dat ongeveer 2000 kilometer uit de zuidoostkust van Afrika ligt, is momenteel ongeveer veertig bij zestig kilometer. Als de zeespiegel zakt komt er meer van het eiland boven water te liggen, waardoor het eiland in de geologische geschiedenis ook wel eens groter is geweest.
Mauritius ligt ten oosten van Madagaskar, in de Indische Oceaan
Klimaatsysteem
Het klimaat op Mauritius werd aangestuurd door het systeem waar ook Azië bij hoort, bleek uit het onderzoek van De Boer. Hij vond twee signalen in zijn opgeboorde materiaal: Een langzame beweging van het grondwater, dat met de zeespiegel mee stijgt en daalt vanwege de drukveranderingen die zeespiegelvariaties in de bodem veroorzaken, en een veel snellere variatie in het aangevoerde oppervlaktewater, dat rechtstreeks door de regen of door het afwateren van het gebergte op het centrale deel van eiland in het meer terecht kwam. “Het grondwater steeg van 8000 tot 2600 jaar geleden, waardoor het moerasgebied in een meer veranderde.
Daarna raakte het meertje geleidelijk opgevuld met sediment, en veranderde weer terug in een moerasgebied”, vertelt De Boer. Het klimaat van Mauritius was nat van 8000 tot 6800 jaar geleden, een stuk droger van 6800 tot 1200 jaar geleden, en werd daarna weer regenachtiger. Zowel deze langdurige trend als de kortere schommelingen die het patroon steeds onderbreken houden gelijke pas met het klimaat van Azië, en zijn juist precies omgekeerd aan de ontwikkelingen op West-Australië, ontdekte De Boer.
De ontwikkeling van het Tatosbekken door de tijd heen. Het waterniveau in het bekken beweegt mee met de zeespiegel, de zoet-zout grens in het grondwater is mede afhankelijk van de hoeveelheid aangevoerd regenwater. P= neerslag (precipitation), e = verdamping (evaporation)
Erik de Boer, UvA, met toestemmingDe Boer houdt de ‘Indische Oceaan dipool’ verantwoordelijk voor dit verschijnsel. Deze dipool ontstaat door de interactie van luchtstromingen in de atmosfeer en waterstroming in de oceaan, en zorgt voor een temperatuurverschil tussen het oostelijke en westelijke deel van de Indische Oceaan. Als het oceaanwater in het oosten afkoelt warmt het in het westen op, en vice versa.
De Indische El Niño, wordt het effect ook wel genoemd – naar een soortgelijk verschijnsel in de Stille Oceaan. “Maar ik ben geen klimaatwetenschapper”, voegt De Boer er bijna verontschuldigend aan toe. “Ik ben echt heel benieuwd wat die er van gaan zeggen.”
Student Geert van der Plas, Professor Henry Hooghiemstra en Erik de Boer (met boorapparatuur en rol keukenpapier) op Mauritius.
Kenneth Rijsdijk, UvA, met toestemmingAlgen, pollenkorrels en bodems
De Boer en zijn collega´s maakten de klimaatreconstructie door een heleboel verschillende gegevens naast elkaar te leggen. De samenstelling van diatomeeën (eencellige algen) die in het natte gebied leefden veranderen door de tijd heen, waaruit de onderzoekers konden opmaken of het water erg zout was of juist tamelijk zoet. Er waaiden pollen van de begroeiing van de bergen van Mauritius in het meertje, waarbij de planten die er groeiden afhankelijk waren van het klimaat. En de samenstelling van de bodemlagen veranderde beurtelings van een moerassig soort veen in een rustig afgezet meersediment. Metingen aan isotopen in de sedimenten, die bijvoorbeeld informatie geven over de verhouding tussen koolstof en zuurstof in het water, completeerden het beeld.
De vele dodo´s die hun graf vonden in het moeras, legden het loodje in de droogste periode uit de afgelopen 8000 jaar, bleek dus uiteindelijk uit al die gegevens. En ja, De Boer heeft inmiddels wel ideeën over de mechanismen achter de ondergang van de beesten. “Maar die wil ik eerst in een wetenschappelijk tijdschrift publiceren.”