100 jaar geleden brak de Russische revolutie uit, maar hoe begon de Februarirevolutie eigenlijk?

Russische vrouwen demonstreerden 8 maart 1917, op Internationale Vrouwendag, tegen het gebrek aan brood op de plank. Deze dag was het begin van de Russische Revolutie en leidde tot de moord op de tsaar en zijn familie, en de communistische heerschappij. Hoe kon dat gebeuren?

8 maart 2017

Een zwart-witfoto van de Putilov-arbeiders op de eerste dag van de februari-revolutie. Een menigte met spandoeken staat op straat en kijkt naar de camera. — Vrouwen gaan in Sint Petersburg de straat op om te protesteren tegen de schaarste op Internationale Vrouwendag in 1917
Wikimedia Commons, Publiek Domein

Om te begrijpen hoe het in 1917 tot een revolutie kon komen, moeten we terug naar de achttiende eeuw. Dan komt het Verlichtingsdenken op, waarbij de door God opgelegde hiërarchie, zoals de kerk eeuwenlang had verkondigd, in twijfel werd getrokken. De Franse Revolutie (1789) met zijn Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap, bracht de koning ten val en de macht kwam in handen van (een deel van) het volk.

De opkomst van het proletariaat

Met de komst van de industrialisatie in de negentiende eeuw ontstond er een nieuwe sociale klasse: die van de fabrieksarbeiders. Zij migreerden vanaf het platteland naar de stad om in fabrieken te werken onder erbarmelijke omstandigheden.

Werkdagen van twaalf uur, wonen in sloppenwijken waar besmettelijke ziektes om de haverklap uitbraken, honger, veel bedrijfsongevallen en kinderarbeid. Gelijkheid was hier ver te zoeken en socialisten begonnen zich druk te maken over deze barre omstandigheden. Maar ook werd geloofd dat de snelle ontwikkelingen in de wetenschap en techniek de problemen zouden kunnen oplossen.

Socialistisch filosoof en econoom Karl Marx (1818-1883) zag een wetmatigheid in deze ontwikkelingen, die net zo onvermijdelijk zou zijn als de wetten binnen de natuurkunde. In 1848 gaf hij het Communistisch Manifest uit. Hierin staat dat het onafwendbaar is dat de onderdrukte arbeidersklasse met geweld de macht zou grijpen. Vervolgens zou er een periode van dictatuur ontstaan die zou overvloeien in een klasseloze staat. Hierin werkte en consumeerde iedereen alleen wat er nodig was, zodat er geen bezit en daarmee ongelijkheid zou zijn.

Rusland loopt achter

Op het moment dat de Duitser Marx zijn manifest uitgaf, was er amper industrie in Rusland en bestond het overgrote deel van de bevolking niet uit fabrieksarbeiders maar uit lijfeigenen. Zij behoorden toe aan hun heer en bewerkten zijn land. De debatten tussen socialisten in Rusland werden in eerste instantie de kop ingedrukt, maar tsaar Alexander II (1818-1881) schafte lijfeigenschap uiteindelijk af in 1861. De socialisten vonden dat de tsaar de boeren ook het land moest geven wat ze bewerkten, maar dat ging Alexander te ver. Hij liet ze zelfs betalen voor het land, maar toch bleef zijn volk grotendeels loyaal. Wanneer een groep studenten in 1873 hun socialistische ideeën op het platteland gingen verspreiden, worden ze verjaagd en verlinkt aan de politie. De boeren wilden er niets van weten.

Een illustratie van de Nicolaazaal in winterpaleis Sint Petersburg. — Winterpaleis Sint Petersburg. In deze Nicolaaszaal werden de officiële recepties en bals gehouden (door Konstantin Ukhtomsky, 1866) De rijkdom van de tsaren stond in schril contrast met de armoede van hun 130 miljoen onderdanen.
Wikimedia Commons, publiek domein

Na de mislukte campagne onder de boeren, vonden sommige socialisten een verklaring bij het communisme. Rusland – met al zijn boeren – was nog niet klaar was voor de socialistische revolutie. Daarvoor moest er eerst een klasse van fabrieksarbeiders ontstaan. De industrialisatie kwam in Rusland vanaf 1880 mondjesmaat op gang, en maar in een paar steden. Verarmde boeren trokken massaal vanaf het platteland naar deze steden, op zoek naar werk. Hier vielen ze in een sociaal gat en waren ze overgeleverd aan de grillen van de industriëlen. Het stedelijk proletariaat – een vereiste volgens Marx – was geboren. Zij luisterden graag naar socialisten die hen een beter leven in het vooruitzicht stelden.

Koppige tsaar

Wanneer in 1894 de tsaar onverwachts overlijdt, volgt zijn jonge en niet goed voorbereidde zoon Nicolaas II (1868-1918) hem op. Het zijn roerige tijden, waarin een grote hongersnood van twee winters terug nog steeds voor onrust en rellen zorgen. Bij deze rellen wordt in 1895 de jonge jurist Vladimir Oeljanov (1870-1924) opgepakt in Sint Petersburg en voor drie jaar verbannen naar Siberië. Hier zou hij zich Lenin gaan noemen.

Lenin had genoeg tijd om zich te verdiepen in het Communistisch Manifest en over toepassingen ervan op Rusland. Volgens hem moest het bezit van industriëlen en grootgrondbezitters afgepakt worden en verdeeld onder boeren en arbeiders om ware gelijkheid te creëren. Lenin begreep wel dat de kapitalisten dit niet zomaar zouden toelaten, dus er moest geweld aan te pas komen, en revolutie was het antwoord.

Met de loop van de tijd nam de roep om hervormingen toe en Nicolaas II stelde in 1905 een volksvertegenwoordiging in, de Doema. Grootgrondbezitters en andere vermogende lieden waren hier echter in veel grotere mate vertegenwoordigd dan de gewone man. In de uitvoering bleek de Doema weinig macht te hebben en vooral dienst te doen als adviesorgaan voor de tsaar. Dat was lastig bij een man die nogal koppig was en wars van kritiek. Echte hervormingen lieten dus nog steeds op zich wachten.

Crisis door oorlog

Wat uiteindelijk de doorslag gaf was de grote oorlog die Europa teisterde en alle ellende en gebrek die het veroorzaakte. De Russen die in 1914 nog loyaal waren aan de tsaar, dachten daar in 1917 anders over. Waren zij eerder overtuigd van de snelle overwinning, nu gaven ze het hof de schuld van het uitblijven daarvan. Op 8 maart 1917 demonstreerden de vrouwen van Sint Petersburg voor betere werkomstandigheden en meer brood. Overal braken stakingen uit en zelfs de legerleiding inclusief de tot nu toe trouwe tsaristische garde, zegde het vertrouwen in de tsaar op. Nicolaas willigde de roep om zijn aftreden in en tekende 15 maart de abdicatie, zonder dat er veel bloed was gevloeid.

Een voorlopige regering nam de macht over, maar zij luisterden niet naar de roep van het volk om uit die verschrikkelijke oorlog te stappen. Protesten hiertegen sloegen ze neer en radicale socialisten – waaronder Lenin – hitsten de bevolking op. Zo beloofde Lenin om wel een einde aan de oorlog te maken, wat aansloeg bij arbeiders en soldaten. Het aantal leden van zijn partij de Bolsjewieken groeide in een half jaar van 20.000 naar 250.000.

In oktober dat jaar pleegden Lenin en zijn veelal jonge aanhangers tijdens een partijcongres een coup. Maar de boeren bleken veel minder vertrouwen te hebben in de Bolsjewieken. Bij de eerste algemene verkiezing van november 1917 behaalde de partij maar een kwart van de zetels, waarop Lenin besloot de uitslag te negeren en de coup leidend te laten zijn.

Idealen verdwenen

De bloedige burgeroorlog die hierop volgde, leidde onder andere tot de moord op de tsarenfamilie. Lenin en zijn aanhangers vestigden uiteindelijk de dictatuur, zoals Marx hem al had beschreven. Hierna zou het communistisch paradijs moeten uitbreken, maar hoe en wanneer was alleen niet duidelijk want dat had Marx niet beschreven. Er was weinig meer over van Lenins idealistische ideeën uit 1917 en de Russische Communistische Partij, zoals ze nu officieel heette, hield vast aan de dictatuur om aan de macht te blijven.

Kort na het einde van de burgeroorlog stierf Lenin en Joseph Stalin (1878-1953) het stokje van partijleider over. Wat volgde, was een schrikbewind en economische achteruitgang die niet alleen zijn stempel drukte op het land maar ook op de mondiale politiek. Pas na de Val van de muur en het einde van de Koude Oorlog, was het in 1991 afgelopen met de heerschappij van de Russische communisten.