Naar de content

Grootse dromen - de groslijst

KNAW zet 13 wetenschappelijke megaprojecten op de agenda

KNAW

De Koninklijke Akademie van Wetenschappen riep Nederlandse onderzoekers op hun wildste dromen in te sturen op het gebied van ‘grootschalige onderzoeksfaciliteiten’. Megadatabanken, de sterkste magneet ter wereld, een nieuw schip voor zeeonderzoek, satellieten voor zwaartekrachtgolven: plannen zijn er genoeg. Maar de winnaars moeten nog wel zelf op zoek naar geld.

De dertien winnende teams hebben wellicht een klein flesje champagne opengetrokken toen de lijst, de ‘KNAW-Agenda grootschalige onderzoeksfaciliteiten’ bekend werd gemaakt, maar de buit is nog lang niet binnen. De Koninkelijke Akademie van Wetenschappen (KNAW) vroeg expliciet om voorstellen ‘in het beginstadium van besluitvorming’, die mogelijk in 2025 gerealiseerd kunnen worden.

De KNAW-commissie die over de selectie ging, heeft trouwens zelf meegeholpen om kansrijke projecten te formuleren. Bij de eerste inventarisatie bleek namelijk dat veel projecten flink met elkaar overlapten en beter samengevoegd konden worden. Astronome Ewine van Dishoeck, voorzitter van de commissie: “Dat is het voordeel als je geen geld te verdelen hebt. Dan mag je je nog met de inhoud van de voorstellen bemoeien. Dat vind ik ook de grote verrijking van deze Agenda, dat er over het hele spectrum van de wetenschap projecten zijn geselecteerd.”

R&D-geld vinden

Selectie houdt dus niet in dat de KNAW geld voor die projecten beschikbaar stelt. Waar moet dat dan wel vandaan komen? Van Dishoeck: “In eerste instantie is het vooral belangrijk, dat ze aan R&D-geld komen (R&D staat voor research & development, red.), geld om de plannen voor het project verder uit te werken. Meestal is dat zo’n vijf procent van de totale kosten, dus dat zijn bedragen die je voor de kleinere projecten nog wel op je eigen instituut of universiteit kunt vinden. Voor de grote projecten pleiten we voor een apart R&D-budget van de overheid.”

Pas als de plannen technisch gedetailleerd zijn uitgewerkt, wordt het menens: dan moet je bij een nationale wetenschapsfinancier als NWO om ettelijke miljoenen gaan vragen, of buitenlandse partners zoeken en Europese financiering zien te krijgen. Ongetwijfeld gaan er dan projecten sneuvelen. Van Dishoeck zegt al blij te zijn als een derde van deze projecten echt wordt gerealiseerd.

Hoewel de projecten ongetwijfeld alle dertien excellent zijn, vertonen ze ook in omvang een grote verscheidenheid. Het meest aansprekend voor een breder publiek zijn waarschijnlijk de projecten waar een tastbaar apparaat gebouwd wordt, zoals de 60 Tesla-magneet in Nijmegen. Kosten: een slordige kwart miljard euro. Zo’n magneet bestaat nog nergens, sterker nog, er moet eerst uitgedokterd worden hoe je zo’n ongeëvenaard sterke magneet bouwt.

Desideria, het voorstel om een grote hoeveelheid gedigitaliseerde historische teksten via een interactieve database toegankelijk te maken voor onderzoekers, lijkt daarmee vergeleken bijna bescheiden, net als de achttien miljoen euro – inclusief vijf jaar beheer en onderhoud – die ze ervoor nodig denken te hebben.

Goedkoop aanhaken

Het prijzigst – een miljardje of zo – zijn de twee detectors voor zwaartekrachtsgolven: de onderaardse Einstein Telescoop en LISA, een trio ruimtesondes. Een miljard euro per stuk, wel te verstaan. Niettemin staat in principe al vast dat LISA er echt komt, in 2034, want de Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft dat al in de planning staan. Nederland hoeft slechts relatief goedkoop aan te haken bij dat project door een deel van een instrument aan boord te bouwen.

Veel zal ook afhangen van wat een volgend kabinet bereid is in wetenschap te investeren. De Nederlandse wetenschap, verenigd in de zogeheten Kenniscoalitie, vraagt de politiek dringend om een miljard euro per jaar extra voor onderzoek.

Van Dishoeck: “Je merkt dan wel dat het moeilijk is om wetenschap bij politici op de agenda te krijgen. Weet je hoe dat komt? Politieke partijen sturen hun plannen altijd naar het Centraal Plan Bureau om ze door te laten rekenen (op de economische effecten, aj). Maar in de modellen van het CPB staat achter investeringen in wetenschap een factor nul voor het rendement. Dat is, zeggen ze, omdat het effect niet te kwantificeren is. Dat is ook zo. Wat wij als wetenschappers wel weten, is dat het effect niet nul is, en dat het groter is dan één.”

Lees hier meer over de winnende voorstellen en de gevolgde procedure

De groslijst van dertien voorstellen, van duur naar goedkoop:

Voorstel 1: Einstein Telescoop

Een drievoudige detector voor zwaartekrachtgolven, met armen van tien kilometer. Deze moet in ondergrondse tunnels gebouwd worden, om minder last te hebben van trillingen aan het aardoppervlak, waarvoor zulke detectors extreem gevoelig zijn. De Einstein Telescoop moet tien keer gevoeliger worden dan de twee al bestaande detectors voor zwaartekrachtgolven.

Kosten: circa € 1 miljard bouw, € 30 miljoen per jaar exploitatie.

Voorstel 2: 60 Tesla DC

Dit moet de magneet worden met de hoogste continue (niet-gepulste) veldsterkte ter wereld, 60 Tesla. In zulke extreme magneetvelden is allerlei fundamenteel onderzoek op het gebied van de quantummechanica mogelijk. En je kan er kikkers in laten zweven. Omdat hij vlak naast de FEL-NL (voorstel 8) komt te staan, is ook de interactie tussen extreem intens licht en extreem magnetisme te onderzoeken.
Kosten: € 225 miljoen bouw, 10 miljoen per jaar exploitatie.

Voorstel 3: FEL-NL

Een nieuwe vrije-elektronen laser, een door een deeltjesversneller aangedreven zeer intense röntgenlaser. Deze zal ‘zachte’ röntgenstraling produceren, uniek in de wereld. Door middel van ultra-korte laserflitsen kunnen chemische processen op de schaal van moleculen in real time gevolgd worden.
Kosten: € 105 miljoen bouw, € 10 miljoen per jaar exploitatie.

Voorstel 4: Bioscopy

Ook dit project wil informatie uit verschillende onderzoeksgebieden aan elkaar koppelen en online toegankelijk maken. Maar hier gaat het om technieken die biologische materie op moleculair niveau doorlichten, zoals MRI, NMR en röntgenkristallografie. “Begrip van de werking van cellen op alle mogelijke niveaus is noodzakelijk om biologische processen in ziekte en gezondheid te begrijpen en om preventie, diagnostiek en behandeling van aandoeningen te verbeteren.”
Kosten: € 144 miljoen voor 12 jaar.

Voorstel 5: MORP

Een nieuw schip voor onderzoek van de oceanen, inclusief de diepzee en de oceaanbodem. Ter vervanging van de huidige Pelagia. “Een nieuw Nederlands onderzoeksschip zou speciaal gebouwd moeten worden om onder elke weersomstandigheid te kunnen varen, bodemmonsters en boorkernen te kunnen nemen en instrumenten overboord te kunnen zetten, en weer op te halen”.
Kosten: € 70 miljoen bouw, € 6 miljoen per jaar exploitatie.

Voorstel 6: Ruisdael Observatorium

Een netwerk van meetmasten en andere sensoren, die de lage atmosfeer boven Nederland permanent in de gaten houden. “Boven land en deels boven zee wordt de interactie tussen sporegassen, aerosolen, wolken, neerslag, wind, turbulentie, straling en het aardoppervlak gemeten.” Doel is atmosfeermodellen te verbeteren, met name wat betreft de invloed van wolken en kleine stofdeeltjes, aangezien die invloeden nog niet goed begrepen worden.
Kosten: € 60 miljoen bouw, € 8 miljoen per jaar exploitatie.

Voorstel 7: LISA

Dit is een detector voor zwaartekrachtgolven die huist in drie onbemande ruimtevaartuigen op miljoenen kilometers van elkaar, die contact houden met laserstralen. ESA heeft in principe al besloten om deze in 2034 te lanceren. Nederland wil graag meedoen bij het ontwikkelen van de technologie en instrumenten.
Kosten: bouw ruim € 1 miljard euro. Nederlands aandeel circa € 50 miljoen, € 8 miljoen per jaar voor exploitatie.

Voorstel 8:M3

Een grote databank met online faciliteiten, die genetische informatie combineert met allerlei bevolkingsgegevens. Bijvoorbeeld: een gedetailleerde kaart van Nederland waar zaken als lichaamslengte of BMI in verband gebracht worden met bepaalde genvarianten. Dit alles onder het motto Molecuul

––> Mens

––> Maatschappij.
Kosten: € 80 miljoen voor 10 jaar.

Voorstel 9: EPICS

De European Extremely Large Telescope, de grootste optische telescoop ter wereld – nu in aanbouw in Chili – heeft gespecialiseerde instrumenten nodig om aan de telescoop te koppelen. EPIS moet het instrument worden, dat naar aardachtige planeten elders in onze Melkweg gaat zoeken, en dan zelfs aan de atmosfeer daarvan zal kunnen detecteren of er leven voorkomt.
Kosten: € 63 miljoen.

Voorstel 10: Health RI

Een online netwerk dat een groot aantal databanken aan elkaar knoopt die relevant zijn voor Personalized Medicine. Geneesmiddelen en therapieën werken bij elke patiënt anders uit, afhankelijk van genetica en andere persoonlijke omstandigheden. Maar de arts kan daar pas op inspelen als al die data, uit heel ongelijksoortig onderzoek, toegankelijk bij elkaar gebracht worden.
“In 2025 hebben alle Nederlanders een eigen persoonlijke biobank, gekoppeld aan
hun eigen persoonlijke gezondheidsinformatie”.
Kosten: € 50 miljoen

Voorstel 11: Radio 2025

De al bestaande LOFAR-radiotelescoop krijgt een upgrade. Deze bestaat uit een groot aantal losse antennes. De signaalverwerking, beeldvorming en gevoeligheid bij lange golflengtes zullen elektronisch worden verbeterd. Zo ontstaat LOFAR 2.0, die de evolutie van sterrenstelsels of het samensmelten van neutronensterren kan waarnemen.
Kosten: € 20 miljoen bouw, € 5 miljoen per jaar exploitatie.

Voorstel 12: DESIDERIA

Een netwerk van online databanken om grote hoeveelheden moderne en gedigitaliseerde historische teksten te onderzoeken. Doel is om “veranderende opvattingen over culturele en politieke ideeën zoals die door teksten weerspiegeld en verwoord worden, te kunnen analyseren”.
Kosten: € 18 miljoen voor 5 jaar

Een online faciliteit om tot in détail video- en audio-materiaal te analyseren. Onderzoekers op dit gebied kunnen dan gezamenlijk dit materiaal onderzoeken en delen. Zo hopen ze meer te weten te komen over “de rol van bijvoorbeeld blikrichting, gezichtsuitdrukking, hoofdbewegingen, handbewegingen en lichaamshouding in communicatie”.
Kosten: € 10 miljoen voor 10 jaar.

Poll
Poll

Wat is jouw wetenschappelijke droom?

ReactiesReageer