Naar de content

George Kennan: Een misbruikt visionair

Deelonderwerp eindexamen geschiedenis: Amerikaanse buitenlandse politiek 1945-‘65

Harris & Ewing, vrijgegeven in het publieke domein

Als je de Amerikaanse naoorlogse buitenlandse politiek wilt begrijpen, is er één persoon die je zeker moet kennen: George F. Kennan, diplomaat, historicus en geostrateeg. Zijn inzichten vormden Amerika’s anti-communistische beleid als geen ander. Maar Kennan’s ideeën werden misbruikt voor een agressieve wapenwedloop. Ondanks zijn invloed voelde hij zich eenzaam en onbegrepen.

George Kennan (1904-2005)

Harris & Ewing, vrijgegeven in het publieke domein

Als je een moment wilt aan te wijzen dat de Koude Oorlog – de lange periode van spanningen en wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie – werkelijk begon, zou dat heel goed 22 februari 1946 kunnen zijn. Toen dicteerde George Kennan, hoofd van de Amerikaanse ambassade in Moskou, vanaf zijn ziekbed een lang telegram aan het ministerie van Buitenlandse Zaken in Washington.

In bijna 8000 woorden, wat uitzonderlijk veel is voor een telegram – gaf Kennan enigszins geïrriteerd antwoord op die zo vaak vanuit Washington gestelde vraag. Waarom zijn de Russen zoals ze zijn? Hoe moeten we met ze omgaan?

Kennan werkte al sinds 1931 op verschillende Russische en Oost-Europese posten voor het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij had politieke wetenschappen en Russische geschiedenis en cultuur gestudeerd in Berlijn. Kennan ontwikkelde zich tot een van de eerste Amerikaanse specialisten op het gebied van de Sovjet-Unie. Maar hij was een specialist met een mening die afwijkte van hoe het elitaire clubje diplomaten in Washington over de Sovjet-Unie dacht.

Roepende in de woestijn

Dat clubje diplomaten rondom de nieuwe president Harry Truman probeerde na de Tweede Wereldoorlog een gelijkwaardige relatie op te bouwen met Sovjet-dictator Josef Stalin, net zoals het in de oorlog geweest was. Talloze diplomaten werden naar Moskou gestuurd in de hoop Stalin alsnog te overtuigen vrije verkiezingen te houden in het door hem bezette Oost-Europa. Kennan zag al vroeg terecht in dat dit hopeloos was. Stalin had heel andere plannen. Hij probeerde Truman er vanaf het begin van zijn presidentschap van te overtuigen dat hij een verdeeld Europa moest accepteren.

Maar ondanks zijn visionaire blik voelde Kennan zich genegeerd en daardoor eenzaam in Moskou, als een roepende in de woestijn. Toen in februari 1946 de vraag vanuit Washington kwam waarom de Sovjets niet wilden meewerken aan de oprichting van de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds ergerde hij zich dan ook aan hoe naïef de diplomaten in zijn ogen waren. Maar het was een kans om nogmaals uiteen te zetten hoe de Russische politiek volgens hem werkelijk in elkaar zat.

In het ‘lange telegram’ (hier volledig te lezen), schrijft Kennan waarom het onmogelijk is om een naoorlogse relatie met de Sovjet-Unie op te bouwen. ‘Het Russische beleid is niet gebaseerd op een objectieve analyse van de buitenwereld (…). Hun neurotische wereldbeeld van het Kremlin komt door het traditionele en instinctieve Russische gevoel van onveiligheid’. Hun beleid was volgens Kennan berekenend en gericht op tegengaan van deze onveiligheid door middel van constante uitbreiding van macht en invloed. Stalin had bovendien een vijandige buitenwereld nodig om zijn binnenlandse dictatuur te legitimeren.

‘Kwaadaardige parasiet’

Omdat het Kremlin zo’n paranoïde wereldbeeld heeft, was samenwerking nagenoeg onmogelijk. Maar Kennan schreef ook dat het Sovjet-systeem intern zwak was en binnen afzienbare tijd vanzelf in elkaar zou storten. In de tussentijd moest Amerika de Russische invloedsferen in Oost-Europa accepteren. Omdat ‘het communisme een kwaadaardige parasiet is die alleen rot vlees eet’, moet Amerika zorgen dat de westerse democratische instituties sterk blijven. Alleen door sterk verzet van het Westen kan de Russische expansiedrift indammen (‘contained’).

Achter de geheimzinnige muren van het Kremlin (Russisch voor ‘versterkte stadskern’) werd en wordt het Russische regeringsbeleid gemaakt.

wikimedia commons

Het telegram sprak heldere en krachtige taal. Een taal bovendien die de beleidsmakers in Washington verstonden. Hoge ambtenaren en ministers lazen het. Naar verluidt belandde het zelfs op het bureau van president Truman zelf. Het gaf Kennan waar hij al een groot deel van zijn leven naar op zoek was: erkenning en een einde aan zijn eenzaamheid. Kennan werd uit Moskou terug naar Amerika gehaald om een serie lezingen te geven aan het prestigieuze National War College. Hij kreeg een officiële hoge functie op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Truman-doctrine

Kennan’s lange telegram was de basis voor een speech die Truman op 12 maart voor het Congres gaf. Truman stelde dat de VS bereid waren om Griekenland en Turkije, waar (hoewel dat in het geval van Turkije nogal overdreven was) communistische guerilla’s een burgeroorlog ontketend hadden, economisch en militair te hulp te komen. Hij breidde deze toezegging uit tot de hele ‘vrije wereld’.

‘Ik geloof dat de VS steun moet verlenen aan vrije volken die zich verzetten tegen pogingen om hen te onderwerpen door gewapende minderheden of door druk van buitenaf. Onze hulp moet eerst economisch en financieel zijn, om zo een economische stabiliteit en een evenwichtige politieke ontwikkeling te bevorderen.’ Dit werd later bekend als de Trumandoctrine of ‘containment-doctrine’.

Kennan’s ster zou nog verder rijzen. In december 1946 vroeg James Forrestal, de toemalige minister van Marine, Kennan om commentaar op een artikel dat zijn staf had opgesteld over het communisme. Een maand later schreef Kennan een zijn uitgebreide commentaar. Forrestal was zo onder de indruk dat hij Kennan voordroeg om een presentatie te houden voor het Council of Foreign Relations, een onafhankelijke denktank.

Hamilton Fish Armstrong, de hoofdredacteur van Foreign Affairs, het invloedrijke en veelgelezen tijdschrift van de Council, vroeg Kennan of hij zijn verhaal wilde publiceren voor een groter publiek.

‘X’

Kennan’s artikel, The sources of Soviet conduct, verscheen in juni 1947. Omdat hij in dienst was van het ministerie, publiceerde Kennan onder het pseudoniem ‘X’. Maar hij werd door een columnist van de New York Times al snel ontmaskerd, wat van zijn artikel een regeringsdocument maakte.

In Foreign Affairs verklaart Kennan de Russische politiek niet meer uit een ‘traditioneel gevoel voor onveiligheid’, maar volledig vanuit de communistische ideologie. Die was inherent expansionistisch en gericht op het verslaan van het kapitalisme.

De VS moest dit ‘indammen’, herhaalde Kennan, en ‘tegengas bieden’, op elk moment dat de Sovjet-Unie de belangen van de vrije wereld in gevaar brengt. Niet alleen passief, door indammen en afwachten, maar ook actief, door de Sovjet-wereld van binnenuit te destabiliseren. Dat was een van de motieven om in 1947 een centrale inlichtingendienst (de CIA) op te richten.

Kennan’s lange telegram, de daarop volgende containment-doctrine en het ‘X’-artikel vormde samen de basis voor de vrij agressieve Amerikaanse Koude Oorlog-politiek tot in de jaren zeventig. Maar hoewel Kennan’s taalgebruik soms nogal agressief klonk, heeft hij nooit bedoelt dat de VS de Sovjet-Unie met militaire middelen moest indammen.

Hij doelde op het economisch en sociaal gezond houden van de Westerse wereld, zodat communisme er geen voet aan de grond zou krijgen. Het Marshall-plan, de grootscheepse economische hulp aan West-Europa tussen 1948 en 1952, waarvan Kennan een van de bedenkers was, is het voorbeeld van hoe het volgens Kennan wél moest.

Wapenwedloop

Maar toen in 1949 Marshall als minister van Buitenlandse Zaken vervangen werd door Dean Acheson nam Kennan’s invloed ook af. Acheson was van het havik-type en zag het ‘indammen’ van de Sovjet-Unie niet alleen als een politiek proces. Dat bleek voor hem wel uit de blokkade van Berlijn, de communistische revolutie in China en de eerste atoomproef van de Sovjets.

In een beleidsdocument dat Archeson liet opstellen, stond zelfs dat Stalin een geheim plan had om de wereld te domineren, iets dat in Kennan’s oren belachelijk klonk. Truman schakelde over op een beleid van ‘actieve indamming’ en afschrikking, dat gepaard ging met het bewapenen van bevriende staten, de opbouw van een arsenaal kernwapens en het ondersteunen van gewelddadige anti-communistische verzetsgroepen.

De rest van zijn leven zou Kennan zich afzetten tegen de militaire wapenwedloop die het rechtstreekse gevolg van de containment-doctrine was. Hij ondersteunde het dan ook van harte toen Henry Kissinger in de jaren zeventig ontspanning en dialoog met de Sovjet-Unie zocht. Kennan bleef als hoogleraar op diverse Amerikaanse universiteiten de internationale politiek tot op hoge leeftijd volgen. Hij overleed in 2005 in Princeton, 101 jaar oud.

Bronnen:
  • John Lewis Gaddis, George Kennan, an American life (New Haven, 2011)
  • John Lucacs, George Kennan, A study of character (New York, 2007)
  • ‘X’ (George F. Kennan), ‘The sources of Soviet Conduct’ in: Foreign Affairs 25, no. 4 (1947): 566–582.
  • George F. Kennan Dies at 101; Leading Strategist of Cold War, Necrologie in New York Times, 18 maart 2005.
ReactiesReageer