Even snel afvallen voor de zomer of voor de bruiloft van een vriendin? Het kwam een paar Britten duur te staan: ze belandden in het ziekenhuis nadat ze online of zelfs op een parkeerplaats illegaal afslankmedicatie hadden gekocht. In België raakte vorig jaar een vrouw in coma nadat ze zichzelf had ingespoten met insuline. Ze dacht dat het ging om het diabetesmiddel Ozempic®, dat ze online had besteld.

Het was in 2009 groot nieuws in de medische wereld: het pas goedgekeurde diabetesmedicijn liraglutide had als ‘bijwerking’ gewichtsverlies. Ruim 7 kilo raakten proefpersonen die de hoogste dosis kregen kwijt. Iets vergelijkbaars bleek in 2021 voor een ander diabetesmedicijn, semaglutide: onderzoeksdeelnemers die het kregen, verloren bijna 13 kilo meer gewicht dan mensen die een nepmiddel kregen. En er komt nog meer aan: honderden middelen worden op dit moment onderzocht.

Dat alles klinkt als goed nieuws voor mensen die al jaren worstelen met overgewicht, en die al van alles aan leefstijlaanpassingen geprobeerd hebben om af te vallen. Een laatste redmiddel om eindelijk eens van die kilo's af te komen, en ook van de bijbehorende gezondheidsrisico's. Is deze nieuwe obesitasmedicatie de langverwachte oplossing voor de obesitasepidemie?

Om maar meteen de verwachtingen van de nieuwe ‘wondermiddelen’ te temperen: nee, een definitieve oplossing zijn ze zeker niet. Inderdaad zijn de resultaten uit onderzoek spectaculair, en kunnen ze voor sommige mensen met obesitas het verschil maken. Maar overgewicht en obesitas zijn niet alleen een individueel probleem, ze zijn ook maatschappelijk. Deskundigen pleiten dan ook voor zowel behandeling van mensen die kampen met overgewicht als voor maatschappelijke maatregelen. Om te voorkómen dat te veel mensen te zwaar worden.

Geen ‘quick fix’

Echt nieuw zijn de meeste medicijnen die mensen kunnen helpen gewicht kwijt te raken niet, zoals naltrexon / bupropion (merknaam Mysimba®). En sommige van de ‘nieuwe’ medicijnen bestonden al, maar waren oorspronkelijk bedoeld voor diabetes, omdat ze helpen de bloedsuikerspiegel onder controle te houden. Ozempic® is zo’n medicijn, met de actieve stof semaglutide  (zie kader).

De medicijnen waar de laatste tijd veel om te doen is, zijn de zogenaamde glucagon-achtige peptide (GLP-1) receptoragonisten: semaglutide, liraglutide en tirzepatide. Deze middelen bootsen een lichaamseigen darmhormoon na dat er na een maaltijd voor zorgt dat de alvleesklier insuline aanmaakt. Daarmee zorgt het onder andere voor betere controle van de bloedsuikerspiegel.

Bovendien belangrijk: het geeft een seintje aan de hersenen dat je vol zit, zoals het lichaamseigen darmhormoon GLP-1 normaal gesproken doet. Dit signaal is bij mensen met obesitas verstoord geraakt. Zij hebben daardoor een toegenomen eetlust die ze kunnen ervaren als ‘food noise’: een onprettige onrust om steeds te moeten eten.

Dure behandelingen

Van Rossum blijft erop hameren: naast het gewicht is de buikomvang belangrijk bij de beoordeling of iemand obesitas heeft. Want een te grote buikomvang (bij vrouwen 88 cm of meer, bij mannen 102 cm of meer) geeft aan dat je lichaam een zieke vetmassa heeft. Dat extra vet in en rond de organen levert gezondheidsrisico’s op, van diabetes, depressie en hart- en vaatziekten tot kanker, en het maakt vrijwel alle chronische aandoeningen lastiger behandelbaar.

Zoek eerst uit wat de oorzaken zijn van de vergrote buikomvang, en welke factoren daar nog meer aan bijgedragen hebben, adviseren ook de medische richtlijnen. Van Rossum: “Als je gezond eet en eigenlijk alleen te weinig beweegt, moet je eerst daar iets aan doen. Heb je een eetbuistoornis, dan heb je waarschijnlijk eerst psychologische hulp nodig. En ben je aangekomen door medicijnen, dan kun je met je arts bespreken of afbouwen mogelijk is.” Al die andere mogelijke oorzaken – waaronder voeding, stress, bewegen, slaap, medicijnen die het gewicht verhogen – aanpakken zijn randvoorwaarden voordat er medicijnen aan te pas komen.

Sowieso bevelen medische richtlijnen aan om eerst te starten met een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) in een groep voordat er medicijnen bij komen kijken.   

Pim Assendelft, hoogleraar preventie in de zorg bij het Radboudumc, vindt de term ‘interventie’ sowieso wat misleidend, want ook een GLI is zeker geen ‘quick fix’. “Op gewicht blijven, en afvallen al helemaal, zijn een eeuwige strijd. Het is niet zo dat je iemand even een spuit in zijn arm zet en het probleem daarmee is opgelost.” Voor obesitasmedicatie, die je vaak langdurig moet prikken, geldt dat van die spuit in letterlijke zin – al zijn er ook varianten in tabletvorm in de maak.

GLI-groepsprogramma’s en ook obesitasmedicatie worden betaald uit het zorgbudget. Assendelft denkt dat verzekeraars in de toekomst misschien wel met regels zullen komen voor wie zo’n programma wel en wie het niet vergoed krijgen. Want als steeds meer mensen voor een GLI-groepsprogramma in aanmerking komen, kost dat een hoop geld. Er is de laatste jaren nog een probleem bij gekomen: krapte op de arbeidsmarkt. “Waar halen we de diëtisten, fysiotherapeuten en coaches vandaan om die mensen allemaal te begeleiden?”

Voor obesitasmedicatie geldt iets vergelijkbaars. De helft van de Nederlanders is te zwaar en bijna 1 op de 6 heeft obesitas. Als voor al die mensen obesitasmedicatie vergoed moet gaan worden, bestaat de vrees dat dat onbetaalbaar wordt. Over de vraag voor wie het in de toekomst wel en voor wie het mogelijk niet wordt vergoed, lopen de gesprekken tussen de overheid en beroepsverenigingen nog. Diabetesmedicijnen, waaronder Ozempic, Mounjaro en het al langer gebruikte metformine, worden al wel betaald uit de zorgverzekering. 

Aan de andere kant: een grote hoeveelheid mensen met obesitas kost óók geld: aan zorgkosten en aan mensen die niet of minder kunnen werken door obesitas. 

Overstromend bad

Hoe wenselijk is het om obesitasmedicatie te vergoeden in een samenleving die het mensen ondertussen zó moeilijk maakt om gezond te leven? “Symptoombestrijding”, noemt Assendelft het. “We betalen voor medicijnen, maar ondertussen bezuinigen we op sportsubsidies en wijkcentra waar mensen gezamenlijk gezonde maaltijden kunnen klaarmaken.” Terwijl dat soort initiatieven nou juist kunnen helpen voorkomen dat te veel mensen te zwaar worden, denkt hij.

Van een suikertaks verdwijnt iemands buikvet natuurlijk niet. En van gezonde schooltuinen worden kinderen niet opeens dun. Mensen die nu kampen met overgewicht en obesitas moeten daarom tijdig passende zorg krijgen, zeggen Van Rossum en Assendelft. En niet pas als ze kanker, depressie of hartziekten krijgen.