De Verenigde Staten stopten deze week de militaire steun aan Oekraïne. Experts Pieter de Wilde en Jaap Verheul leggen uit wat dit betekent voor Europa.
Je gaat naar de film, een voetbaltraining of op familiebezoek en als je na een paar uur een nieuwssite opent, is er weer een nieuwe wereldpolitieke bom gedropt zijn. Afgelopen week ging het om het intrekken van militaire steun van Amerika aan Oekraïne en het niet meer delen van inlichtingen over Rusland. Dat gebeurde nadat de Amerikaanse president Donald Trump en de Oekraïense president Volodymyr Zelensky een aanvaring hadden in de Oval Office van het Witte Huis in Washington. De ‘Verdeelde Staten van Europa’ worstelen ondertussen met de houding die ze aan moeten nemen. Ze willen Oekraïne steunen, maar tegelijkertijd Trump niet tegen de haren instrijken.
Losse schroeven
Pieter de Wilde noemt het stopzetten van militaire steun ‘een extreme stap in een trend die al lang gaande is’. Volgens de hoogleraar Europese Politiek en Maatschappij aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) waarschuwden vorige Amerikaanse presidenten Europa al: het wordt tijd dat jullie militair je eigen broek ophouden. “Tot nu toe heeft Europa amper geluisterd: als puntje bij paaltje komt zullen de Verenigde Staten ons toch wel helpen, was de gedachte. Veel landen vonden het makkelijk en goedkoop als Washington het regelde. Nu blijken al die Amerikaanse waarschuwingen toch gemeend. We zagen dit aankomen, maar toch komt dit hard aan bij Europa.”
Bijzonder hoogleraar Trans-Atlantische Betrekkingen Jaap Verheul (Radboud Universiteit Nijmegen) is het met De Wilde eens. “Met het instorten van de Sovjetunie in 1991 kwam er een einde aan de Koude Oorlog. Daarmee stond de vanzelfsprekende militaire verbondenheid tussen Europa en de Verenigde Staten op losse schroeven. De VS dachten: onze grote communistische vijand is verdwenen, dus de noodzaak om Europa te verdedigen verdwijnt ook grotendeels. Sindsdien dringt Amerika er op aan dat ons continent zichzelf leert verdedigen.”
Machtscentrum
Trump zorgt in dit speelveld voor een nieuwe dimensie, omdat hij uitgaat van America first. “Voor Trump is het buitenlandbeleid geen strijd om ideologische Westerse waarden als democratie, rechtstaat, mensenrechten en vrijheid, maar een afweging op basis van het eigenbelang. Alles wat hij doet moet iets opleveren, vaak op het gebied van de Amerikaanse veiligheid en economie. Als Amerika Oekraïne helpt, kan dat ervoor zorgen dat Rusland hechter wordt met China.” Om dat te voorkomen, lijkt het logisch om de steun stop te zetten.
De ‘versnelling’ van Trump en het stopzetten van de militaire steun zorgen ervoor dat ook Europa militair moet versnellen, vindt De Wilde. Hij is gespecialiseerd in het publieke debat in Europese landen en kijkt vanuit die rol naar Europese machtscentra. “Het stopzetten van de militaire steun laat eens te meer zien dat Washington als centrum van de militaire macht van Europa wegvalt. Er ontstaat een machtsvacuüm dat ruimte biedt voor een nieuw Europees militair machtscentrum.”
Gezamenlijke defensie
Wie dat gat gaat vullen? De Wilde onderscheidt als belangrijkste Europese machten Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en ‘Brussel’. “Duitsland zit nog in de nasleep van de verkiezingen en heeft een militair beladen verleden met de Tweede Wereldoorlog, maar wellicht wil de nieuwe Duitse regering zich profileren. Het Verenigd Koninkrijk vormt traditioneel de brug tussen Europa en Amerika, maar dat wordt lastiger omdat onduidelijk is wat Trump precies wil en of hij met vleierij is terug te winnen. Frankrijk vindt al sinds de jaren ’60 dat Europa op eigen benen moet staan. Bovendien is Frankrijk sowieso snel geneigd om het Europees leiderschap op zich te nemen, omdat het land belangrijker wil worden op het wereldtoneel. Het kan ook zijn dat een aantal van deze machten gaan samenwerken.”
— Jaap VerheulOp de lange termijn denk ik dat de NAVO meer geëuropeaniseerd wordt.
Dan is er nog Brussel, waar de Europese Commissie huist. Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen kondigde, als reactie op de toenemende onzekerheid op het Europese continent, aan dat de Europese landen hun uitgaven voor defensie de komende jaren met 800 miljard zouden moeten verhogen. Dit plan, dat Herbewapen Europa heet, is bedoeld om de Europese veiligheid te verhogen en Oekraïne militair te steunen. De Wilde: “Als je gezamenlijk een defensie op poten wil zetten, dan heb je een staatsapparaat nodig dat dit gaat regelen en coördineren. Dat wil Brussel graag zijn. De Europese Commissie en Von Der Leyen zien dit als mogelijkheid voor Europa om samen te komen. Daarvoor moet Brussel het nieuwe militaire machtscentrum worden.”
Artikel 5
Het stopzetten van de militaire steun aan Oekraïne ziet hoogleraar Trans-Atlantische Betrekkingen Verheul als een ‘heel belangrijke stap’ in de relatie tussen de VS en Europa. “Onder Trump zie je in Europa op het vlak van economie en veiligheid crises ontstaan. Hij redeneert dat de Verenigde Staten jarenlang de Europese defensie betaalden en de EU tegelijk jarenlang een handelsoverschot had op de VS. Trump denkt: we lijden economisch en betalen er ook nog voor, dus we gaan onderhandelen. Het stopzetten van de militaire steun is onderdeel van zijn tactiek van shock therapy. Hij gebruikt de relatie met Europa om ons continent te destabiliseren en zo een betere onderhandelingspositie te krijgen.”
De defensiecrisis van Europa wordt ook veroorzaakt doordat onduidelijk is of Trump ‘volledig achter de fundamenten van de NAVO staat’, aldus Verheul. “Het complexe is dat de NAVO verantwoordelijk is voor de territoriale verdediging van het grondgebied van de lidstaten, maar dat niet alle EU-landen lid zijn van de NAVO en niet alle NAVO-partners ook EU-landen zijn. Het belangrijkste is de vraag of Trump nog achter artikel 5 staat, dat stelt dat als één van de lidstaten wordt aangevallen, alle andere landen dit land te hulp schieten.”
Er zijn verschillende Europese landen die in het machtsvacuüm willen springen, maar de oplossing zit misschien juist in een samenwerking.
Estonian Foreign Ministry, CC2.0 via Flickr.com.Verantwoordelijkheid
Binnenkort is er een NAVO-top in Nederland en Verheul denkt dat het stopzetten van de militaire steun aan Oekraïne ook hier de verhoudingen op scherp zet. “Secretaris-generaal Mark Rutte realiseert zich dat de NAVO zonder de VS onvoldoende slagkracht heeft. Op de lange termijn denk ik dat de NAVO meer geëuropeaniseerd wordt. Daarmee bedoel ik dat we zoveel defensiecapaciteit in Europa krijgen, dat we ons ook zonder de Verenigde Staten kunnen verdedigen. De EU telt 450 miljoen inwoners en is economisch krachtig, dus het zou moeten kunnen. De uitdaging is om eenheid te creëren.”
In Europa heeft het stopzetten van de militaire steun aan Oekraïne invloed op het publieke debat, stelt De Wilde. “Je ziet wel dat sommige politici zeggen dat wij als Europa onze verantwoordelijkheid moeten nemen, wat een retorische truc is om te zeggen dat we niet meer op Amerika kunnen rekenen. Het presenteert Europa als een gemeenschap die hetzelfde lot draagt. Hoe vaker Europa in het publieke debat zo wordt, des te sterker dit gaat leven onder de bevolking. Een interessant fenomeen, want de laatste jaren was het Nederlandse debat meer naar binnen gekeerd. Nu wordt dat opengebroken, niet alleen door internationale leiders als Rutte en Von der Leyen, maar bijvoorbeeld ook door militairen aan talkshowtafels. De hamvraag hierbij: in hoeverre zien we ons in Europa als één geheel.”