Tussen de VS en de EU zit een economische kloof, blijkt uit cijfers en rapporten. Vanaf het ontstaan van de VS is die kloof er bijna altijd geweest. “Europa loopt hopeloos achter.”
Het voortbestaan van de Europese Unie staat op het spel; er is sprake van een ‘existentiële uitdaging’. Het waren grote woorden van Mario Draghi, de oud-topman van de Europese Centrale Bank, in een EU-rapport afgelopen september. Het grote zorgenkind is de concurrentiekracht van de EU, die het aflegt tegen die van de VS. Zo schreef Draghi dat de groei van het besteedbaar inkomen in de VS al sinds begin deze eeuw bijna twee keer zo hoog is als in Europa. Hoe heeft het zover kunnen komen?
De VS ontstonden in 1775, als voormalig kolonie van Engeland. Je zou kunnen zeggen dat er vanaf dat prille begin al sprake was van een American dream bij veel Europeanen. Economisch historicus Jan Luiten van Zanden, als wetenschapper verbonden aan de Universiteit Utrecht, vertelt dat dit een heel simpele oorzaak had: Europa was relatief dichtbevolkt, terwijl in de VS grote lappen vruchtbare grond beschikbaar waren. “Je ziet dat de reële lonen in de achttiende eeuw al veel hoger waren in de VS dan in Europa. Daar was veel productieve landbouw mogelijk. Vanuit het dichtbevolkte Europa werd steeds meer land gekoloniseerd, wat de basis legde voor een grote markt en de Amerikaanse welvaart.”
Auto-industrie
Heeft Europa eigenlijk ooit economisch vooropgelopen ten opzichte van de VS?
“Ja, tijdens de industriële revolutie, die in Engeland begon. Amerika ging daar pas in de loop van de negentiende eeuw aan deelnemen en had in eerste instantie geen sterke industrie. Het land was geografisch aan het uitbreiden en bedreef vooral landbouw, wat economisch niet de meest dynamische sector is. Toen de Amerikaanse industrialisatie op gang kwam, liep Amerika weer uit.”
Hoe komt dat?
“In Amerika was sprake van een grote, homogene en snel groeiende thuismarkt. Doordat je zo’n grote markt hebt, kan je bepaalde producten massaal produceren. In de twintigste eeuw zie je daardoor in de VS meer technieken die gericht zijn op massaproductie. De T-Ford was één van de eerste auto’s die in massaproductie werd genomen, terwijl de Europese auto-industrie relatief kleinschalig was. Dat zien we terug in allerlei sectoren. Al die verschillende landen van Europa zorgden voor een minder homogene Europese markt, waardoor de markt ook kleiner werd.”
Door de Tweede Wereldoorlog lag Europa letterlijk en figuurlijk in puin. Amerika verloor ontzettend veel soldaten, maar stond er economisch veel beter voor dan Europa. Toch bleef het bruto binnenlands product (bbp) van de landen van de EU en van de VS van 1960 tot 1980 redelijk gelijk. Hoe maakte Europa deze inhaalslag?
“Door de Tweede Wereldoorlog viel Europa ver terug, terwijl je kan zeggen dat Amerika economisch van de oorlog profiteerde en zich rap herstelde van de depressie van de jaren dertig door de enorme groei van de wapenindustrie. Om Europa er weer bovenop te krijgen en een sterk blok te vormen tegen de verspreiding van het communisme vanuit Oost-Europa hielp onze grote broer ons economisch via het Marshallplan.”
Het Marshallplan bestond uit grondstoffen, geld, goederen en levensmiddelen, die in de vorm van leningen of giften aan Europa zijn versterkt. De Marshallhulp duurde echter slechts van 1948 tot en met 1952. Hoe kan het dat de Europese groei ook daarna doorzette?
“Groeien was relatief makkelijk, want veel industriële technieken waren al in Amerika ontwikkeld in de decennia daarvoor, net als ideeën over marketing en management; die konden we panklaar overnemen. Hierdoor werd ook in de jaren na het Marshallplan de kloof steeds kleiner: er was in Europa sprake van inhaalgroei.”
Promotieposter van het Marshallplan uit 1950.
Publiek domein via Wikimedia CommonsDe VS loopt na 1980 weer uit op Europa, zo ook de laatste decennia. Bij de invoering van de euro was de Amerikaanse economie 11 procent groter. Dat verschil is uitgegroeid tot 30 procent, blijkt uit het rapport ‘Europe needs to step up its game’ van kredietverzekeraar Allianz Trade. Hoe komt het dat we de VS niet meer bijhouden?
“Deels door innovatie: op het gebied van tech loopt Europa hopeloos achter. ICT is echt een Amerikaanse show geweest, waarin Europa geen grote rol speelde. Maar het Amerikaanse arbeidsethos is, denk ik, de belangrijkste verklaring: er wordt in Amerika meer gewerkt, blijkt uit de cijfers. Wij Europeanen gaan drie keer per jaar op vakantie, werken minder uren per week en willen elke woensdag op de kinderen passen. Door zulke zaken loopt het bbp per hoofd van de bevolking uit elkaar. Maar dat is maar een deel van het verhaal. Tegelijkertijd stagneert de levensverwachting in Amerika al jaren, terwijl die in Europa hoger is en juist stijgt. Dat wijst op een verbetering van de gezondheid. Dat komt deels doordat de gezondheidszorg in Amerika voor veel mensen erg duur is. Amerikanen zijn gemiddeld ook ontevredener over hun leven. En dan is er nog de ongelijkheid: in Amerika zijn inkomen en vermogen extreem ongelijk verdeeld onder de bevolking. Dit laat in mijn ogen zien dat het bbp een matige voorspeller is voor welzijn in een land.”
In hoeverre moeten we ons zorgen maken dat de VS economisch vooroplopen?
“Als daar een ons vriendelijk gezinde regering heerst, dan is het geen probleem. Nu zien we dat de regering-Trump de relatie tussen de VS en Europa instabieler maakt. Dat wordt een bron van zorg, omdat we in mijn ogen te software-afhankelijk zijn: we kunnen bijna geen geld overmaken of gegevens opslaan zonder de technieken van de VS. De afhankelijkheid ondergraaft de concurrentie- en onderhandelingspositie van Europa ten opzichte van de VS.”
Denk je dat er een manier is waarop Europa onafhankelijker kan worden van de Verenigde Staten?
“Om er weer bovenop te komen, gingen Europese landen na de Tweede Wereldoorlog industriebeleid maken. Elk land deed dat op de eigen manier, maar per saldo werkte dat redelijk goed. Op eenzelfde manier zou je nu te werk kunnen gaan. EU-landen komen dan met elkaar overeen welke cruciale sectoren je als EU wil versterken om de afhankelijkheid kleiner te maken. Hoe dat vorm moet krijgen, verschilt per sector, maar een mogelijke manier is om overheidsgeld beschikbaar te stellen.”
Op basis van jouw verhaal kan je concluderen dat Europa economisch de laatste eeuwen bijna voortdurend achter Amerika aanliep. We beschikken niet over een knop waarmee we de werkmentaliteit van Europeanen kunnen veramerikaniseren. Is het wel realistisch dat we het gat überhaupt dichtlopen?
“De politieke druk om er serieus werk van te maken is nu heel erg toegenomen, mede door wat er allemaal in de VS gebeurt. Bovendien is er op EU-terrein de afgelopen jaren best veel goed werk gedaan, zoals met de Green Deal, waarmee een uiterst ambitieus plan van de grond werd getild (in de Green Deal zijn afspraken gemaakt die de EU in 2050 klimaatneutraal zouden moeten maken, onder meer door te zorgen voor een schone industrie en circulaire economie, red.). Er worden nu wat onderdelen van de Green Deal teruggedraaid, verzacht of uitgesteld, maar alsnog bereikte Europa meer dan ik vooraf voor mogelijk hield. Er wordt nu ook een serieuze krijgsmacht op poten gezet. Ik ben positief gestemd en denk dat we op eenzelfde manier de economie kunnen revitaliseren.”