"Er komt geen nieuwe Koude Oorlog"

De spanningen tussen Rusland en het Westen nemen flink toe. Is er een nieuwe Koude Oorlog op komst? Ruslandkenner en docent Internationale Politiek Ria Laenen (Universiteit Leuven) denkt van niet. “De situatie is ernstig, maar van een heel andere orde dan destijds.”

10 maart 2015

Russische bommenwerpers die onderschept worden in diverse luchtruimen in Europa, terwijl de NAVO grote militaire oefeningen plant aan de grens van Rusland. Poetin die aangeeft dat ‘kernmacht’ Rusland geen middelen zal schuwen als de vijandigheden van het westen richting haar regering voortduren. Een Britse minister van Buitenlandse Zaken die Poetin vergelijkt met een typische dictator uit de jaren zestig waarvan het expansiegedrag zo snel mogelijk gestopt moet worden, desnoods met harde militaire middelen. En natuurlijk het conflict in de Oekraïne en, daarmee samenhangend, de wederzijdse beschuldigen van ongeoorloofde steun aan de partijen daarin. Sinds de Koude Oorlog waren de relaties tussen Rusland en het westen niet zo slecht. Veel mensen vrezen dan ook dat er een nieuwe Koude Oorlog voor de deur staat.

Toch denkt Ruslandkenner Ria Laenen dat dit niet het geval is. Dit vertelde ze op 6 februari in Den Haag, tijdens een lezing voor de Docentendag Maatschappijleer 2015. Laenen doelt daarbij niet zozeer op een Koude Oorlog in de figuurlijke betekenis (een toestand van spanning en strijd, maar zonder wapengeweld tussen staten) als wel op een terugkeer van de Koude Oorlog zoals die in de tweede helft van de vorige eeuw bestond tussen Amerika en de Sovjet Unie. “Daarbij ging het om een ideologisch conflict waarbij de hele wereld opgedeeld werd in ofwel kamp Verenigde Staten (VS) ofwel kamp Sovjet-Unie,” bracht ze in herinnering. De dreiging van geweld was bovendien erg reëel, want volgens de communistische leer die de Sovjet-Unie volgde was oorlog met kapitalisten ‘een historische onvermijdelijkheid’. Laenen ziet deze situatie om verschillende redenen niet meer terugkomen.

Meerdere machtsblokken

Allereerst is anno 2015 de wereld helemaal niet meer bipolair. “Er zijn niet meer twee dominerende grootmachten. Naast de VS, komt bijvoorbeeld ook China op als grootmacht. Ook is Rusland natuurlijk veel kleiner dan de Sovjet-Unie destijds wat haar militaire macht beperkt. En de EU is een nieuw machtsblok, dat onafhankelijker opereert van de VS dan West-Europese landen deden tijdens de Koude Oorlog.”

Ruslands nabije buitenland oftewel blizjneje zaroebezje bestrijkt de voormalige Sovjet-Unie, waaronder de Baltische Staten (blauw), Oost-Europa (geel), Transkaukasië (paars) en Centraal-Azië (groen)
Wikimedia Commons

Spanningen Rusland-EU
Vanaf 2014 botsten de EU en Rusland meerdere malen over de annexatie van de Krim en de Russische steun aan de separatisten. Ook de mensenrechtensituatie in Rusland zorgt voor kritiek. Het neerstorten van de MH17 in Oost-Oekraïne in 2014 en het moeizame onderzoek naar de toedracht droegen bij aan een killere relatie.

Eind juli werden naar aanleiding van het conflict in Oost-Oekraïne voor het eerst economische sancties tegen Rusland ingesteld. Dit heeft effect op verschillende sectoren in de Russische economie, zoals de financiële sector.

Als tegenmaatregel zette Rusland de import van landbouwproducten uit onder meer de EU-landen stop.

2015 kende nieuwe spanningen. Van de Russische straaljagers die onlangs het Britse luchtruim zonder toestemming doorvlogen tot de moord op de Russische oppositieleider Boris Nemtsov. Waar het Kremlin als mogelijke dader geldt voor het Westen, beschuldigde Rusland weer het Westen ervan achter de protestmars te zitten die op zijn begrafenis volgde.

Bron: Europa Nu

Een ander verschil tussen de huidige conflicten tussen Rusland enerzijds en de EU en de VS anderzijds en de ‘echte’ Koude oorlog destijds is dat de laatste vooral op ideologische verschillen gebaseerd was. Hoewel er hier en daar wel ideologische verschillen tussen Rusland en de EU zijn, bijvoorbeeld op het gebied van homorechten, bepalen die veel minder de koers. Gelukkig maar misschien. Als gevolg van de verschillen tussen het kapitalisme en het communisme werd internationale strijd wel als inherent en onvermijdelijk gezien door Moskou.

Dit vermindert de reële dreiging die er van Rusland uitgaat. “Rusland is er niet meer op uit om de hele wereld te veroveren en te onderwerpen. Wel zou ze nog graag een imperialistische politiek voeren ten aanzien van wat in haar officiële beleidsdoctrine wel ‘het nabije buitenland’ wordt genoemd: voormalige Sovjetrepublieken waar Russische minderheden wonen zoals de Baltische Staten en de Oekraïne. Dat is natuurlijk een politiek streven dat zeer controversieel is en problematisch zou kunnen worden. Maar wel van een andere schaal dan haar expansiestreven tijdens de Koude Oorlog,” vertelt Lanen.

Qua buitenlands beleid zijn de officiële doctrines die militairen hanteren wel veel conservatiever dan die van politici, waarschuwt ze. “Die eerste groep verwijst nog regelmatig naar de NAVO als een bedreiging van Russische belangen.”

Belangenverstrengeling

Verregaande globalisering zorgt er bovendien voor dat het Westen en Rusland ‘tot elkaar veroordeeld zijn’. “Er zijn wereldwijd nog maar weinig gebieden die onafhankelijk van de rest kunnen opereren. Zo zijn EU-landen afhankelijk van Russisch gas en olie en is omgekeerd de EU de belangrijkste handelspartner van Rusland. De EU mort weliswaar over schendingen van de mensenrechten van Rusland, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat ze voortaan daarom haar olie uit andere landen zal halen. Veel olieproducerende landen hebben nog een veel ergere reputatie als het op mensenrechten aankomt.”

Maar ook niet-economische zaken binden het westen en Rusland. Zoals de opkomst van de Islamitische Staat en de terroristische dreiging die daar van uitgaat. “Rusland geldt als een belangrijke bondgenoot voor bijvoorbeeld de VS in de strijd tegen het islamitisch terrorisme. Poetin was ook de eerste die Bush belde na de aanslagen op 11 september en daarbij direct hulp toezegde.”

Al met al is het volgens Laenen dus niet waarschijnlijk dat er een hernieuwde Koude Oorlog aankomt. Gelukkig maar. Maar ziet ze ook oplossingen voor het huidige conflict tussen de Oekraïne en Rusland, en, in het verlengde daarvan, de wrijving tussen Rusland en de EU?

“Het huidige akkoord in de Oekraïne is natuurlijk een goede aanzet. Maar nog belangrijker is dat het uitgevoerd wordt en de rebellenleiders daadwerkelijk stoppen met vechten.”

Dat Rusland dit nog niet voor elkaar heeft gekregen hoeft volgens Laenen overigens niet per se het gevolg van politieke onwil te zijn. “De pro-Russische rebellenleiders zijn geen passieve marionetten, maar opereren onafhankelijk van Rusland. Ook als Rusland nu wel wil dat ze stoppen met vechten hoeft dat niet te betekenen dat ze Poetins bevelen opvolgen.”

Andere opstelling

Dit maakt het voor de Oekraïne nog lastiger om aan haar penibele situatie te ontsnappen. Toch denkt Laenen dat de Oekraïne op termijn ook zou kunnen profiteren van haar unieke geo-politieke positie tussen Oost en West. “Nu is het een kwestie van of-of. Of de Oekraïne kiest voor Rusland of ze kiest voor de EU. Maar ze zou ook kunnen overwegen verdragen aan te gaan met allebei. Zo denken veel Oekraïners dat ze snel bij de EU kunnen, maar dat is helemaal niet zo. De naam Oekraïne betekent letterlijk grensland, een land dat op de rand ligt. Nu dreigt ze daar over heen te vallen, maar door haar kaarten goed uit te spelen en met zowel de EU als Rusland allianties aan te gaan zou ze haar positie als ‘middenland’ tussen deze machtsblokken juist kunnen uitbuiten.”