“Als je mensen vraagt wat ze het belangrijkst vinden in het leven, dan zeggen ze vaak: ik wil gezond oud worden,” vertelt Catharine Evers van de Universiteit Utrecht, die overgewicht onderzoekt. “Als je dat belangrijk vindt, dan zou je ook zeggen: dan gedraag je je daarnaar. En toch doen we dat vaak niet.” Zie daar het raadsel van overgewicht: niemand wil te dik worden en toch is het de helft van de Nederlandse volwassenen overkomen.

Het is tenminste een raadsel als je denkt dat we ons altijd rationeel gedragen. Een psychologische blik helpt om te begrijpen waarom we zo slecht in staat zijn onszelf in toom te houden. Kan die kennis ook helpen om overgewicht tegen te gaan?

Vandaag mag het

Waarom mag die zak chips vanavond open? Vandaag heb je hem verdiend, morgen maak je weer gezonde keuzes. Die gedachtegang kan zomaar bekend klinken. Gezond leven vraagt namelijk een lastige afweging tussen de korte en de lange termijn, vertelt hoogleraar psychologie en neurowetenschappen van abnormaal eetgedrag Anne Roefs van Maastricht University. “Als je een reep chocola eet, heb je de dag erna echt geen overgewicht. De gevolgen merk je pas op de langere termijn, maar snoepen is op dat moment wel heel erg lekker.”

Dat ene snoepmoment is het probleem niet, maar het wordt lastiger als de gezonde dagen te vaak ‘morgen’ zijn. Heb je een zwak karakter als je regelmatig enkel aan de korte termijn denkt? Roefs benadrukt dat dat kortzichtig is: het is vooral een ongelijke strijd. “Hoe je het ook wendt of keert, chocola of chips is sowieso belonend. Je wordt continu verleid door reclames en ongezond eten is overal verkrijgbaar, daardoor is het makkelijk om zwaar te worden in deze samenleving.” De grotere wens tot gezond leven is niet opgewassen tegen alle verleidingen de hele dag door.

Eten uit emotie

Ongezond leven is des te verleidelijker als de zaken niet lopen zoals je gepland had. Na een rotdag kan een lekkere maaltijd troost bieden. Maar als je te vaak troost zoekt in eten, ligt overgewicht op de loer. Dat is tenminste de theorie achter emotioneel eten, vertelt Evers: “Emoties staan de goede intenties van mensen heel vaak in de weg. Negatieve emoties probeer je de baas te worden. Je kunt je beter voelen door in te gaan op verleidingen als chocola.” Zo versla je dan wel die slechte dag, maar van gezond eten komt niets meer terecht, is het idee.

Wat emotionele eters genoemd worden, zijn dan vooral mensen die in verschillende situaties de verleiding van voedsel minder goed weerstaan, en dat in een samenleving die vergeven is van zulke verleidingen. Daardoor is het niet gek dat heel wat Nederlanders het resultaat van hun eetgedrag terugzien op de weegschaal.

Oog voor de geest

Willen we iets beginnen tegen overgewicht, dan moeten we ook naar de psychologische kant kijken. Dat gebeurt al wel een beetje: bij mensen met obesitas geldt een leefstijlinterventie als startpunt. Daarbij krijgt iemand advies en ondersteuning om diens leef- en eetpatronen aan te passen voor een gezondere leefstijl. Toch leveren zulke interventies in Nederland gemiddeld maar zo’n 5 procent gewichtsverlies op. Erg effectief lijkt dat dus niet.

Maar volgens Roefs worden de interventies vaak gezien als een verplicht nummertje, op weg naar het ‘echte werk’ als medicatie of een maagverkleining. “We beschouwen obesitas als chronische ziekte en overwegen zelfs levenslange medicatie, toch is die ruimte er niet voor langdurige ondersteuning voor een gezonde leefstijl. Dan is het niet gek dat mensen terugvallen.” Patronen aanpassen vraagt om een lange adem en die is er nu meestal niet.

Bovendien ligt de aandacht vaak bij het bijspijkeren van kennis, terwijl daar volgens Roefs niet het ware probleem zit. “Als je mensen wil helpen aan een gezonde leefstijl, helpt het niet ze te overladen met informatie over gezonde voeding en beweging. Negentig procent van de mensen weet prima wat gezond is en veel mensen willen wel gezonder leven, het lukt ze alleen niet.”

Roefs werkt aan een methode waarbij mensen beter inzicht krijgen in de momenten waarop ze ongezonde keuzes maken. “Zodra je je daarvan bewust bent, kun je gaan proberen die gewoontes aan te passen. Dat is in het begin heel moeilijk, maar met goede begeleiding kun je wel nieuwe gewoontes aanleren.” Want alleen door de juiste patronen in te slijten wordt het makkelijker om vaker te gaan voor de gezonde keuze.