'Duitsers waren een stuk toleranter tijdens de Opstand dan Nederlanders'

Het onderzoek is nog niet afgerond, maar het schopt bestaande theorieën over de Nederlandse vluchtelingen in het Rijnland ten tijde van de Opstand al danig in de war. Bij de scheiding tussen Nederlands en Duits gaat het gelijk al mis, volgens Mirjam van Veen, hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Vrije Universiteit van Amsterdam.

“Gaandeweg kwam ik erachter dat ik ook teveel in deze nationaliteiten dacht, maar die bestaan pas sinds de negentiende eeuw. In de zestiende eeuw liepen grensgebieden veel meer in elkaar over dan nu. Er was bijvoorbeeld geen Nederlands-Duitse taalgrens. Het verschil tussen een Amsterdammer en een Arnhemmer was daarom een stuk groter dan dat tussen iemand uit een oostelijke provincie van de Republiek en uit het Duitse Rijnland.”

Van Veen bestudeert met een team historici deze religieuze vluchtelingen in het Rijnland (tussen 1550 en 1618). Samen maken ze een database, waarvoor ze sinds 2015 alle informatie verzamelen die er maar te vinden is over de gevluchte Nederlanders. Ze wil met de data onder andere laten zien in hoeverre er sprake was van emigratie, aangezien de meeste vluchtelingen uit de buurt van het Rijnland lijken te komen. Dit gaat in tegen het heersende idee dat protestanten uit heel het land naar Duitsland vluchtten.

Diegenen die hun heil zochten in het Rijnland, ontvluchtten de toenemende intolerantie na de Beeldenstorm in 1556 en het oorlogsgeweld dat in 1568 uitbrak. Nederland was op dat moment nog onderdeel van het Habsburgse rijk, met de diepgelovige katholiek Philips II als vorst. Erg tolerant tegenover protestanten was hij niet.

Werk gezocht

De meeste mensen die naar het Rijnland vertrokken, blijken al in de buurt van dit gebied te hebben gewoond. Zo konden ze makkelijk contact houden met het thuisfront en heen en weer reizen. De groep vluchtelingen was erg gemengd. Arm en rijk, protestants of katholiek: de onderzoekers vinden van alles terug. “Van twintig procent weten we het beroep en een groot deel ervan bestaat uit jongemannen op zoek naar werk. De keuze voor het katholieke Keulen bijvoorbeeld was voor protestanten dan ook vooral een economische.”

De vluchtelingen werden niet overal hartelijk ontvangen en dat had verschillende redenen. In Frankfurt waren de gilden bang voor economische concurrentie en daarnaast weigerde de groep Nederlandse gereformeerden elk religieus compromis, volgens Van Veen: “Op een gegeven moment waren de Lutherse inwoners dat zat en hebben ze de vluchtelingenkerk gesloten. Tot die tijd mochten de vluchtelingen openlijk hun diensten houden, wat erg tolerant was van de Lutheranen.”

Wanneer de vluchtelingen wel bereid waren tot compromissen, waren ze bij de de meeste steden welkom. De vluchtelingen mochten hun eigen geloof belijden of ze integreerden in bestaande gemeentes, zoals in het gereformeerde Aken en het Lutherse Wezel.

Religieuze compromissen

Een ander heersend beeld onder historici waar Van Veen haar vraagtekens bij zet, is de radicalisering van de vluchtelingen in het Rijnland. Eenmaal weer terug in de Nederlanden zouden deze vluchtelingen het radicale calvinisme hebben verspreid, waardoor deze religie de overhand kreeg.

“De meeste vluchtelingen die terechtkwamen in het Rijnland radicaliseerden helemaal niet. Ze pasten zich aan, ook wat betreft religie, bouwden een nieuw leven op en bleven daar. Degenen die wel terugkeerden waren vaak verbannen predikanten, maar ook daarvan was echt niet iedereen geradicaliseerd.”

Veel van deze predikanten waren en bleven gematigd. Zij hadden compromissen moeten sluiten met de Duitsers op religieus vlak en zagen daar de noodzaak én de waarde van in, aldus van Veen. “In het plaatsje Goch bijvoorbeeld, bestond het compromis uit een deels gezamenlijke kerkdienst voor protestanten en katholieken. Pas bij de mis splitsten ze zich op. Dit voorbeeld namen vluchtelingen weer mee terug naar Nederland, zoals de predikant Hubert Duifhuis (1531-1581) in Utrecht, maar daar mislukte het. De Duitsers waren op dat moment een stuk beter in het ‘leven en laten leven’ dan de Nederlanders.”

Het probleem was dat de meeste Nederlanders niet verder keken dan wat ze al eeuwen gewend waren: één religie binnen kerkelijk en wereldlijk bestuur. Die eenheid probeerden ook de orthodoxe Calvinisten te bereiken door andere religies uit te sluiten. “In de Republiek is er altijd een sterke orthodoxe stroming geweest, maar ook de onorthodoxen bleven binnen dezelfde nieuwe volkskerk. Is dat tolerant? Echte tolerantie bestaat pas wanneer versplintering mogelijk is”, voegt Van Veen toe.

De app bevat allemaal fietsroutes, die Van Veen ook zelf heeft afgelegd: “De route van Nijmegen naar Gennep is erg mooi. Ook leuk is de onbekende gereformeerde schuilkerk in het Duitse Rees. Dit stadje Rees heeft bovendien oude vestingwerken die nog zijn aangelegd door stadhouder Maurits van Oranje. De kerk is mooi onderhouden, maar de gereformeerde gemeente is ondertussen helemaal verduitst.” Wie het interessant vindt om de sporen van deze Nederlandse vluchtelingen te volgen, kan nu zijn hart ophalen met deze app.