Dialectwoorden in een nieuw digitaal jasje

Taalkundige Nicoline van der Sijs werkt al jaren samen met een leger aan vrijwilligers. Op die manier stampt ze in korte tijd grote digitaliseringsprojecten uit de grond. Denk aan de gedigitaliseerde veries van de Statenbijbelvertaling. Maar ook de Etymologiebank, waarin meerdere etymologische publicaties zijn samengebracht. Deze trok sinds de onlinegang in 2010 zoveel bezoekers, dat Van der Sijs bedacht deze formule te herhalen voor dialectwoordenboeken: “Er is blijkbaar een groeiende behoefte om veel gegevens op één plek te kunnen raadplegen.”

Veel handwerk

Eind 2013 kreeg ze voor dit plan geld van het Prins Bernard Cultuurfonds. Hetzelfde jaar waarin Van der Sijs hoogleraar Historische taalkunde van het Nederlands in de digitale wereld werd aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Voor de eWND hebben zich de afgelopen anderhalf jaar opnieuw zo’n 75 mensen vrijwillig ingezet. Dankzij hen en een handjevol studenten gaat half juni een voorlopige versie van de eerste databank met Nederlandse dialectwoorden online.

Van der Sijs, die onlangs haar zestigste verjaardag vierde, kan inmiddels niet meer zonder haar vrijwilligers. “Ook dit project bestaat uit heel veel handwerk. Daar verkijk je je altijd weer op. Het is niet enkel woordjes overtikken, maar vooral de data verrijken, zodat de zoekmachine ze ook kan vinden.”

Onverwachtse vondsten

De databank die op 16 juni gelanceerd wordt, bevat zowel oude als jonge dialectwoordenboeken. De oudste bron is een woordenlijst van het Haags uit 1780, vertelt Van der Sijs. De jongste is nu het Thoears Woeardebook (woordenboek van het Limburgse Thorn) uit 2012. Maar wellicht komen daar nog oudere of jongere woordenboeken bij, want de invoer gaat na 16 juni gewoon door. “We zien wel hoe ver we komen”, lacht de hoogleraar.

Een speciaal groepje taalkundestudenten buigt zich over de trefwoordtoekenning. Dat is geen sinecure, aldus Van der Sijs. “Soms gaat het om woorden die allang verdwenen zijn in het Standaardnederlands. Om de betekenis daarvan op te sporen maken de studenten veel gebruik van Van Dale, het WNT en het Etymologisch Dialectwoordenboek van Weijnen.”

Uiteindelijk krijgen alle dialectwoorden een Nederlandse ingang. Op die manier is het makkelijk zoeken in de databank. En kon bij de dialectingang gewoon de originele spelling aangehouden worden: “We zijn niet gaan omspellen, omdat je vaak niet weet waar de spelling voor staat. Vooral bij oudere woordenboeken is dat het geval.”

Nieuwe toepassingen

Na de lancering blijft de databank zich dus uitbreiden. Ook Vlaanderen kent een databank, met een iets andere opzet. Deze bank is door Gentse dialectologen samengesteld, en bevat ook het Woordenboek der Zeeuwse Dialecten. Van der Sijs hoopt nu nog haar Friese collega’s te enthousiasmeren, zodat straks de hele kaart van Nederland gevuld is. Wellicht kan er op den duur dan ook een kaartapplicatie ontwikkeld worden.

En zo worden de mogelijkheden voor onderzoek steeds talrijker, besluit Van der Sijs: “Straks kun je oude met jonge woordenboeken vergelijken, of uit één regio. Maar ook kun je kijken naar veranderingen binnen het Nederlandse dialectgebied, zoals de manier waarop sterke werkwoorden zwak worden.”

Semi-automatisch

Haar vrijwilligers zal ze nog hard nodig hebben. Maar Van der Sijs wil ook kijken in hoeverre een deel van de workflow semi-automatisch ondersteund kan worden. Ze ziet mogelijkheden bij het vernederlandsen. “Een woord bestaat uit medeklinkers en klinkers. Vaak zijn de medeklinkers redelijk stabiel en de klinkers niet. De computer kan patronen herkennen en op basis hiervan voorspellingen doen. De computer zou bijvoorbeeld kunnen voorspellen wanneer in een bepaald dialect ie staat voor Standaardnederlands ij, en wanneer voor ie.”

“In het ideale geval suggereert de computer voor de dialectvorm kniepstät de Standaardnederlandse vorm knijpstaart, en voor de dialectvorm niejgien de Standaardnederlandse vorm nieuwtje. Kniepstät is overigens de benaming voor iemand die heel zuinig is. Als de computervoorspellingen redelijk goed zijn, zal dat het toevoegen van de Standaardnederlandse vormen behoorlijk kunnen versnellen.”