‘De verhalen kruipen echt onder je huid’

Het leven was hard in het Amsterdam van 1850 tot 1930, zo blijkt uit het boek ‘En toen brak de pleuris uit’. Veel inwoners gingen kansloos ten onder in de strijd tegen ziektes die we nu alleen nog maar van scheldwoorden kennen. De belangrijkste bron voor het boek was ook tamelijk morbide: het doodsoorzakenregister in het stadsarchief van de gemeente Amsterdam. Maandenlang zaten auteurs en onderzoekers Mayra Murkens (32) en Owen Lammertink (34) met hun neus in deze ellende.

Je zou kunnen zeggen dat de bron zelf ook lange tijd dood was voor wetenschappers. Zeer onterecht, want het bleek een historische goudmijn. In 2012, toen Lammertink nog student aan de Radboud Universiteit was, moest hij voor een opdracht onderzoek doen naar mensen uit de laagste sociale klasse, waarvoor hij minimaal drie bronnen moest gebruiken. Hij gebruikte het bevolkingsregister, de burgerlijke stand en vroeg aan de balie van het Amsterdamse stadsarchief of er nog een derde bron was die hij kon gebruiken. 

“We hebben ook iets met doodsoorzaken”, vertelde een baliemedewerker haast achteloos. “Terwijl dat tot dan toe onbekend was”, aldus Lammertink, die inmiddels geschiedenisleraar is. “Ze lagen hier jarenlang verborgen, dikke boeken vol met doodsoorzaken van Amsterdammers tussen 1845 en 1940. Mijn docente viel bijna van haar stoel. Het bleek een zeer zeldzame bron: gegevens over zo'n lange periode, over zo’n grote stad, dat komt maar zelden voor.”

Mede dankzij subsidie en crowdsourcing zijn inmiddels de gegevens van meer dan 660.000 overleden Amsterdammers ingevoerd in Excelbestanden. “Alles is handmatig ingevoerd in computers”, vult Murkens aan, die als universitair docent economische en sociale geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen is verbonden. “Dat heeft grote historische waarde: men kende al wel wat statistieken van de negentiende eeuw, maar die gingen over grote groepen mensen. Dit gaat over individuen, gesorteerd op naam, adres, leeftijd, geslacht, en soms het beroep.”

We zitten nu in Bazel, een café in het Amsterdamse stadsarchief aan de Vijzelstraat. Is het doodsoorzakenregister hier ook fysiek aanwezig?

Lammertink: “Ja, net als bijna alle bronnen die we voor het boek hebben gebruikt, zoals het bevolkingsregister, registers van de gemeenteziekenhuizen en verslagen van gezondheidscommissies. Dit deel van de stad, praktisch aan de grachtengordel, is ook relevant voor ons boek. Hier woonden veel rijkere Amsterdammers, van wie we de statistieken over doodsoorzaken en andere gegevens hebben vergeleken met armere mensen uit de Jordaan, de Jodenbuurt en de Amsterdamse eilanden.”

Volgens het Sociaal Cultureel Planbureau leven mensen met een hoog inkomen gemiddeld acht jaar langer dan mensen met een lager inkomen. Ik kan me voorstellen dat dit verschil vroeger nog veel groter was. Klopt dat?

Lammertink: “Dat zou je inderdaad denken. Mensen in bijvoorbeeld de Jodenbuurt of op de eilanden aten slechter voedsel en woonden dichter op elkaar. Dat maakte de verspreiding van ziektes makkelijker. De hogere klasse was beter doorvoed. Bovendien hebben we nu een verzorgingsstaat: als iemand met een laag en een hoog inkomen dezelfde operatie tegen eenzelfde ziekte ondergaan, hebben ze in principe evenveel kans te overleven. Maar opvallend genoeg was het gat in levensverwachting tussen arm en rijk vroeger juist kleiner dan nu.”

Welke doodsoorzaken komen we zoal tegen in jullie boek?

Murkens: “Cholera staat centraal in het begin van ons boek. Het werd de ‘blauwe dood’ genoemd, doordat mensen uitdroogden en blauw kleurden. In 1866 zien we bijvoorbeeld een man die zijn vrouw en twee kinderen tegelijk moest begraven, allemaal overleden aan cholera. Pleuritis is een borstvliesontsteking die tegenwoordig wordt geclassificeerd onder vage symptomen. In de negentiende eeuw werd het opvallend genoeg gezien als ziekte; net als tyfus, cholera en tering (tbc), wat wél echte ziekten waren. Het zijn woorden die we nu vooral kennen als onderdeel van een scheldwoord. Denk bijvoorbeeld aan teringlijer.”

Murkens: “Iemand met wie ik dat had was een vader die drie keer in strafkolonie Veenhuizen zat. Eerst werd hij hier als wees naartoe gestuurd. Toen ontsnapte hij. Later, toen hij getrouwd was en kinderen had, werd hij opnieuw naar Veenhuizen gestuurd, waarschijnlijk omdat hij geen werk had en geen geld op zak had. Veel van zijn kinderen overleden daar – de kinder- en zuigelingensterfte was in die tijd in heel Nederland hoog en in Veenhuizen extreem. Een collega uit Groningen doet onderzoek naar deze geschiedenis en noemt Veenhuizen weleens – gechargeerd – ‘een hele dure manier om mensen te laten sterven’. Heel triest, die omstandigheden. Eén van de kinderen van deze vader overleeft alles en wordt volwassen. Hij wordt zelfs politieagent. Heel knap, als je bedenkt waar hij vandaan komt.”