De verdwenen haven van Pisa

Wetenschappers reconstrueerden de ligging en geschiedenis van Portus Pisanus, de oude haven van Pisa. Deze ooit zo belangrijke haven raakte in onbruik toen de zee-inham dichtslibde en veranderde in een binnenmeer.

31 augustus 2018

De zee, gefotografeerd vanuit het huidige Marina di Pisa (“de haven van Pisa”) aan de rivier de Arno. Het stadje zelf ligt vanaf hier tegenwoordig nog 10 kilometer landinwaarts.
LuigiPietroScantamburlo, CC BY-SA 4.0

U kent de Italiaanse stad waarschijnlijk vooral vanwege zijn scheefgezakte toren, maar ooit was Pisa een van de belangrijkste havensteden ter wereld. De oude haven – Portus Pisanus – is onder meer bekend uit de Romeinse Itinerarium Maritimum (de ‘reisgids van de zee’, bestaande uit een lijst locaties en hun onderlinge afstanden) uit de vroege zesde eeuw, en uit gedichten van de Romeinse schrijver Rutilius Namatianus uit het begin van de vijfde eeuw. Portus Pisanus was een florerende commerciële haven in een natuurlijk beschutte zeebaai, volgens Rutilius’ beschrijvingen. Maar waar lag die baai precies en wat is er met de haven gebeurd? Tot nu toe moesten wetenschappers het exacte antwoord op die vraag schuldig blijven.

Beschut

Daar is nu verandering in gekomen. Een team van Franse, Engelse en Italiaanse geologen en archeologen reconstrueerde de omgeving en de hoogte van de zeespiegel in het gebied tijdens het Holoceen – van zo’n tienduizend jaar geleden tot nu. De haven lag ongeveer 200 jaar voor Christus een kleine 20 kilometer ten zuiden van het huidige Pisa, zoals eerder al was gebleken uit de geschriften en archeologische opgravingen. Daar bevond zich destijds inderdaad een beschutte baai met een goede verbinding naar zee, concluderen de wetenschappers nu.

Daarna veranderde de omgeving echter, onder invloed van de zeespiegelstijging en de ophoping van sediment in de delta. Rond het jaar 1350 na Christus begon de verbinding met zee langzaam maar zeker te verdwijnen door de aanslibbing van sediment, waarna de baai rond het jaar 1500 in een afgesloten kustmeer veranderde. Aan het einde van de zestiende eeuw werd een nieuwe zeehaven in Livorno gebouwd, die de taak van Portus Pisanus overnam (zie kader).

Gecombineerd

De aardwetenschappers combineerden verschillende biologische en geologische onderzoeksmethoden om tot hun conclusies te komen. Uit de analyse en koolstofdatering van opgeboorde sedimenten, pollen en plantenresten leerden ze wanneer en waar er in het verleden sprake was van een diepe zee, een soort waddengebied, een zoetwatermeer of land, en reconstrueerden ze de hoogte van de zeespiegel.

Daarnaast vonden ze houtskoolfragmenten – die vaak een aanwijzing zijn voor menselijke activiteit – en resten van scheepswrakken. Door de bevindingen te koppelen aan de oude kaarten en geschriften, konden ze de reconstructie compleet maken.

Het is gedegen onderzoek, zegt Sjoerd Kluiving, geo-archeoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam, die er zelf niet bij betrokken was. “Men wist wel ongeveer waar die haven vroeger lag, maar nu is duidelijker geworden waar precies en vooral ook waarom.” De onderzoekers hebben hun werk goed gedaan, vindt hij. “De zeespiegelreconstructie is bijvoorbeeld gebaseerd op metingen van 31 locaties, dat is behoorlijk veel.”

Vooral de combinatie van de gegevens uit de verschillende vakgebieden – dus de archeologie, geologie en biologie – maken het verhaal van de haven die in onbruik raakte aannemelijk en compleet, vindt Kluiving.

Opkomst van een wereldhaven

De naam Portus Pisanus vinden we voor het eerst terug in een reisgedicht van Rutilius Claudius Namatianus uit het begin van de vijfde eeuw. De stad is echter een stuk ouder dan dat: de Etrusken bewonen de nederzetting al in de zevende eeuw voor Christus, wanneer het nog direct aan de kust ligt. Met de komst van de Romeinen verandert de stad in een militaire basis en in de eerste eeuw voor Christus is Pisa en omgeving een veteranenkolonie. Soldaten krijgen hier een stukje land na hun diensttijd.

Wanneer Rutilius de stad beschrijft, waarschijnlijk in het jaar 417, is de stad uitgegroeid tot een belangrijk handelscentrum. Zijn belevenissen vinden we terug in het reisgedicht De reditu suo oftewel ‘Mijn terugkeer’ (naar zijn geboortestreek Gallië). Hij bejubelt de drukte en rijkdom van Portus Pisanus dat omringd is met zeewier. In de beboste heuvels om de stad gaat Rutilius op everzwijnenjacht. Het hout uit deze bossen en de rivierklei dienen als grondstof voor het bakken van keramiek, één van de belangrijkste handelsproducten uit de streek.

Na de val van het Romeinse Rijk aan het einde van de vijfde eeuw en oorlogen met Germaanse stammen raakt Portus Pisanus in een tijdelijke grote dip. Verwoestingen, honger en epidemieën teisteren de stad. Maar met de komst van de Longobarden een eeuw later bloeit de havenstad langzaam weer op en neemt de handel toe. Pisa groeit in de middeleeuwen uit tot één van de belangrijkste havensteden van Italië, maar de oude haven ligt dan al te ver landinwaarts. Tussen 1300 en 1400 bouwen de Pisanen in het westen van de stad een versterkte haven, die ook wel de haven van Livorno wordt genoemd.

Een kaart uit 1685 van de Toscaanse kust, met Pisa en Livorno. Cornelis Meijer, 1685 — Een kaart uit 1685 van de Toscaanse kust, met Pisa en Livorno. De oude haven van Pisa was toen al verdwenen – wellicht was “stagnus” de oude lagune. Let op: het noorden is links, het zuiden rechts. Cornelis Meijer, 1685
Cornelis Meijer, 1629-1701, Publieke domein, via Wikimedia Commons

Bronnen

Kaniewski e.a., Holocene evolution of Portus Pisanus, the lost harbour of Pisa. Nature – Scientific Reports (2018) (link )

Rutilis Claudius Namatianus, De reditu suo, Over de thuisreis van Rutilius Claudius Namatianus van Rome naar Gaul in het jaar 416 A.D., Engelse vertaling met commentaar: Martha Malamud, Taylor & Francis Ltd (2016), en in Paperback bij
Blue Bonnet Books (2017).

Petra, T.F., The transition between late antiquity and the early medieval period in north Etruria (400-900 AD), Hoofdstuk 9: The Towns, Pisa. blz. 162- 171, Doctoral Thesis UCL (University College London) (2011)

George Dennis, Pisa – Pisae, The Cities and Cemeteries of Etruria, CHAPTER XXXVI, blz.85-91, Cambridge Universtiy Press (2010)

Pasquinucci en Menchelli, Landscape transformations in North Coastal Etruria, Landscape Archaeology between Art and Science: From a Multi- to an Interdisciplinary Approach, 2.2, blz. 179-190, Amsterdam University Press, 07 May (2012)

Reageer