De verborgen wereld van Jheronimus Bosch

Een duiveltje op schaatsen, vliegende vissen en een trechtermannetje. De meest wonderlijke wezentjes staan op de schilderijen van Jheronimus Bosch, ook wel Jeroen Bosch genoemd. Maar dat zijn nog lang niet alle opmerkelijke schepsels die hij maakte. Dankzij nieuwe technologie ontdekten kunsthistorici namelijk dat onder de bovenste verflaag nog een wonderlijke wereld schuilgaat. “Hierdoor kijken we over de schouder van Bosch mee”, zegt kunsthistoricus Matthijs Ilsink van de Radboud Universiteit. Hij is een van de samenstellers van de tentoonstelling Jheronimus Bosch – visioenen van een genie in het Noordbrabants Museum.

Plant

Neem het schilderij van Bosch over Johannes de Doper. In een rode mantel gehuld, ligt Johannes in gedachten verzonken. Hij wijst naar een schaap (hier ongetwijfeld bedoeld als het Lam Gods). Apen klimmen in bomen, vogels vliegen langs. Maar de grootste blikvanger is een fantastische plant. Uit de takken groeien bollen vol met zaden die vogels eruit pikken.

Nog veel gekker wordt het, wanneer we achter deze zichtbare verflaag kijken. Robert Erdmann, onderzoeker bij het Rijksmuseum en hoogleraar van de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit, drukt op een knop. Plots is een infraroodfoto van het schilderij te zien. Achter de plant verschijnt een knielende man met een hoed op.

Handschrift van Bosch

Infraroodfotografie kijkt naar licht met een andere, langere golflengte dan zichtbaar licht. “Daardoor zien we wat onder de buitenste verflaag zit. Zo leggen we de geheimen van een schilderij bloot”, legt Erdmann uit.

Onthullingen

Techniek werpt ook een nieuwe blik op een van de mooiste schilderijen van Bosch: De dood en de vrek. Een oude man, sterk vermagerd, ligt op sterven. De dood (Magere Hein) opent de deur en komt hem halen. Ondertussen probeert een duiveltje hem een zak geld te geven. Een engel wijst de vrek op Jezus aan het kruis. Kiest de man voor de verlossing van Christus of houdt hij vast aan het aardse geld?

Erdmann laat de ondertekening zien, die infraroodfotografie blootlegde. Nu heeft de vrek zelf de zak met geld vast. In zijn andere zand zit een rijk versierde bokaal. Nu lijkt het alsof hij de dood wil omkopen, zodat hij langer kan blijven leven. “Hetzelfde schilderij, maar een heel ander verhaal”, zegt Erdmann.

Dit soort onthullingen zijn mogelijk dankzij technologie en daarom maakt de wetenschap er zo graag gebruik van. De bevindingen zijn niet alleen beschikbaar voor onderzoekers, maar ook voor het grote publiek. Het Bosch Research and Conservation Project dat de verschillende technieken toepaste, publiceert binnenkort alle afbeeldingen op boschproject.org. Zodat bezoekers heel eenvoudig zelf de ondertekening van De dood en de vrek kunnen zien. Erdmann maakte speciaal hiervoor een zeer gebruiksvriendelijke curtain viewer: een manier om de verschillende versies van een schilderij te bekijken (zie afbeelding Drieluik van de gekruisigde martelares voor een uitgebreide uitleg).

Met gewoon knip- en plakwerk kwamen de wetenschappers dus niet weg. Erdmann maakte daarom een algoritme, waardoor de computer de afbeeldingen aan elkaar hecht. Eenvoudig gezegd deelt dit rekenprogramma verschillende stukken van het schilderij in op de hoeveelheid aan details. De lucht bevat grotendeels dezelfde kleur en daarom lopen bijvoorbeeld stukken van duizend pixels in elkaar over. Maar bij kleine details, zoals een uil in een boom, gebeurt dit op het niveau van maar een paar pixels. “Het is alsof je het monster van Frankenstein samenstelt, maar dan bij een schilderij”, zegt Erdmann. “En als al die verschillende onderdelen netjes in elkaar overlopen, dan heb je het schilderij digitaal in een bijzonder hoge resolutie.”