Naar de content

De verborgen wereld van Jheronimus Bosch

Op bezoek bij de tentoonstelling Jheronimus Bosch – visioenen van een genie

Museum Booijmans van Beuningen

Op de schilderijen en tekeningen van Jheronimus Bosch staan de meest opzienbarende schepseltjes. Dankzij de nieuwste technieken kun je zelfs onder de bovenste verflaag kijken: om daar een net zo fascinerende, verborgen wereld te ontdekken. Kennislink ging op bezoek bij de nieuwe tentoonstelling van de beroemde schilder in Den Bosch.

Een duiveltje op schaatsen, vliegende vissen en een trechtermannetje. De meest wonderlijke wezentjes staan op de schilderijen van Jheronimus Bosch, ook wel Jeroen Bosch genoemd. Maar dat zijn nog lang niet alle opmerkelijke schepsels die hij maakte. Dankzij nieuwe technologie ontdekten kunsthistorici namelijk dat onder de bovenste verflaag nog een wonderlijke wereld schuilgaat. “Hierdoor kijken we over de schouder van Bosch mee”, zegt kunsthistoricus Matthijs Ilsink van de Radboud Universiteit. Hij is een van de samenstellers van de tentoonstelling Jheronimus Bosch – visioenen van een genie in het Noordbrabants Museum.

Plant

Neem het schilderij van Bosch over Johannes de Doper. In een rode mantel gehuld, ligt Johannes in gedachten verzonken. Hij wijst naar een schaap (hier ongetwijfeld bedoeld als het Lam Gods). Apen klimmen in bomen, vogels vliegen langs. Maar de grootste blikvanger is een fantastische plant. Uit de takken groeien bollen vol met zaden die vogels eruit pikken.

Nog veel gekker wordt het, wanneer we achter deze zichtbare verflaag kijken. Robert Erdmann, onderzoeker bij het Rijksmuseum en hoogleraar van de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit, drukt op een knop. Plots is een infraroodfoto van het schilderij te zien. Achter de plant verschijnt een knielende man met een hoed op.

Links het schilderij Johannes de Doper van Jheronimus Bosch. Rechts de man (detail), die vroeger op de plek van de plant zat. Hij is zichtbaar gemaakt door infraroodfotografie.

Johannes de Doper, ca. 1490-95, Madrid, Museo Fundación Lázaro Galdiano. Met speciale medewerking van Museo Nacional del Prado. Foto en bewerking door Rik Klein Gotink en Robert Erdmann.

“Waarschijnlijk was deze man de opdrachtgever”, zegt Erdmann in het Noordbrabants Museum. “Misschien heeft de man niet betaald en maakte Bosch daarom een plantje van hem.”

Visioenen van en genie

Momenteel is de tentoonstelling Jheronimus Bosch – visioenen van een genie in het Noordbrabants Museum te zien. Niet alleen worden 17 van zijn 24 schilderijen getoond, maar er is ook veel aandacht voor technologie. In de tentoonstellingsruimten zijn op flatscreens close-ups van de werken te zien, die met zeer hoge resolutie zijn gemaakt door Erdmann. Het was een huzarenstukje van de organisatoren om de schilderijen naar Den Bosch te halen. De website boschproject.org van het Bosch Research and Conservation Project is net zo indrukwekkend. Wetenschappers maakten daarvoor met verschillende technologieën extreem hoge-resolutiebeelden van de werken, die via de website binnenkort allemaal toegankelijk worden gemaakt. De in dit artikel geciteerde specialisten Robert Erdmann, Jos Koldeweij en Matthijs Ilsink zijn hier allemaal bij betrokken.

Handschrift van Bosch

Infraroodfotografie kijkt naar licht met een andere, langere golflengte dan zichtbaar licht. “Daardoor zien we wat onder de buitenste verflaag zit. Zo leggen we de geheimen van een schilderij bloot”, legt Erdmann uit.

Het Hooiwagen-triptiek, een van de hoogtepunten uit het oeuvre van Bosch. Jheronimus Bosch, Hooiwagen-triptiek (geopend), ca.1515. Paneel, 133 × 100 cm (middenpaneel), 147 × 56 cm (zijpanelen). Collectie: Madrid, Museo Nacional del Prado.

Museum Booijmans van Beuningen

Als er maar koolstof zit in het materiaal waarmee Bosch de ondertekening maakte, dan is het te zien, vult hoogleraar kunstgeschiedenis Jos Koldeweij (Radboud Universiteit) aan. “Bosch schetste vaak met krijt en dat maken we met infrarood grotendeels zichtbaar. Daarnaast gebruikte hij een dunne waterachtige verf of inkt. Omdat we de foto’s maken in zo’n hoge resolutie zien we zelfs waar hij zijn penseel neerzette en weer optilde. Want dat wordt een klein druppeltje. Het is welhaast het handschrift van Bosch.”

Onthullingen

Techniek werpt ook een nieuwe blik op een van de mooiste schilderijen van Bosch: De dood en de vrek. Een oude man, sterk vermagerd, ligt op sterven. De dood (Magere Hein) opent de deur en komt hem halen. Ondertussen probeert een duiveltje hem een zak geld te geven. Een engel wijst de vrek op Jezus aan het kruis. Kiest de man voor de verlossing van Christus of houdt hij vast aan het aardse geld?

Erdmann laat de ondertekening zien, die infraroodfotografie blootlegde. Nu heeft de vrek zelf de zak met geld vast. In zijn andere zand zit een rijk versierde bokaal. Nu lijkt het alsof hij de dood wil omkopen, zodat hij langer kan blijven leven. “Hetzelfde schilderij, maar een heel ander verhaal”, zegt Erdmann.

Dit soort onthullingen zijn mogelijk dankzij technologie en daarom maakt de wetenschap er zo graag gebruik van. De bevindingen zijn niet alleen beschikbaar voor onderzoekers, maar ook voor het grote publiek. Het Bosch Research and Conservation Project dat de verschillende technieken toepaste, publiceert binnenkort alle afbeeldingen op boschproject.org. Zodat bezoekers heel eenvoudig zelf de ondertekening van De dood en de vrek kunnen zien. Erdmann maakte speciaal hiervoor een zeer gebruiksvriendelijke curtain viewer: een manier om de verschillende versies van een schilderij te bekijken (zie afbeelding Drieluik van de gekruisigde martelares voor een uitgebreide uitleg).

Infraroodfoto van ‘De dood en de vrek van Jheronimus Bosch’. Duidelijk is te zien hoe de vrek een zak geld en een bokaal vasthoudt en aanbiedt aan Magere Hein.

Catalogus Jheronimus Bosch - visioenen van een Genie

Frankenstein

Alle afbeeldingen van de schilderijen zijn gemaakt in zeer hoge resolutie. De wetenschappers maakten daarvoor heel veel foto’s van delen van een schilderij of tekening. Daardoor is zelfs het kleinste detail zichtbaar. “Maar het was lastig om al die foto’s weer samen te voegen, zodat je weer een schilderij ziet”, zegt Erdmann. “Het is een grote puzzel. Vergelijk het met een panoramafoto die je zelf maakt van een blauwe lucht en gras. Als je dan heel veel foto’s aan elkaar wilt plakken, ziet het er gek uit. Want het licht valt bijvoorbeeld net even anders bij iedere foto. Bovendien overlappen de detailfoto’s voor een deel en dit moet mooi aansluiten. Klopt het niet helemaal of valt het licht toch net anders? Dan valt ons dat meteen op, dat heeft te maken met de manier waarop mensen kijken.”

De onderzoekers gebruikten onder meer infraroodfotografie, infraroodreflectografie en gevisualiseerde Röntgenopnamen om zichtbaar te maken wat zich onder de buitenste verflaag bevindt. Meer informatie over de technieken kun je vinden op boschproject.org

Met gewoon knip- en plakwerk kwamen de wetenschappers dus niet weg. Erdmann maakte daarom een algoritme, waardoor de computer de afbeeldingen aan elkaar hecht. Eenvoudig gezegd deelt dit rekenprogramma verschillende stukken van het schilderij in op de hoeveelheid aan details. De lucht bevat grotendeels dezelfde kleur en daarom lopen bijvoorbeeld stukken van duizend pixels in elkaar over. Maar bij kleine details, zoals een uil in een boom, gebeurt dit op het niveau van maar een paar pixels. “Het is alsof je het monster van Frankenstein samenstelt, maar dan bij een schilderij”, zegt Erdmann. “En als al die verschillende onderdelen netjes in elkaar overlopen, dan heb je het schilderij digitaal in een bijzonder hoge resolutie.”

Op de website Boschproject kun je op een wel heel bijzondere manier de schilderijen van Bosch bekijken. Zoals Drieluik van de gekruisigde martelares. Door met de cursor over het scherm te bewegen leg je de verschillende (verf)lagen van het werk bloot. Dat is mogelijk doordat wetenschappers de schilderijen via verschillende technieken in beeld brachten. Bovenin zie je het gewone schilderij in zichtbaar licht. Rechtsonder is een infraroodfoto en linksonder infraroodreflectografie. De knielende persoon links is op het uiteindelijke schilderij niet meer te zien.

boschproject.com

En dat wierp al vruchten af. Door deze beelden, kunnen kunsthistorici details van de schilderijen met elkaar vergelijken. “Daardoor gaan we nog beter na of we een echte Bosch zien of een imitatie”, zegt Ilsink. Als voorbeeld noemt hij het vergelijken van handen of oren. “Door de afbeeldingen in extreem hoge resolutie zie ik die op de computer overzichtelijk naast elkaar. Vroeger moest ik afbeeldingen van veel lagere kwaliteit uitprinten en op een tafel leggen.”

Draken

Met een druk op de knop zet Erdmann bijvoorbeeld allemaal handen op een rijtje, die Bosch heeft geschilderd. Direct valt op dat niet alle handen evenveel op elkaar lijken. Erdmann klikt acht handen aan, die er duidelijk afwijkend uitzien ten opzichte van de andere handen die Bosch schilderde. “Door ze te selecteren kun je zien waar die handen vandaan komen”, zegt hij. De kruisdraging van Christus verschijnt op het scherm. “Alle acht afwijkende handen komen van dit schilderij. Wij vermoeden, mede daardoor, dat dit geen echte Bosch is”, aldus Erdmann.

Ilsink benadrukt hoe waardevol deze techniek is. “Zo gedetailleerd konden we nog niet eerder naar zijn schilderijen kijken en dat maakt het zo bijzonder.” Het is een nieuwe lakmoesproef voor het werk van Bosch. En dat kan ook heel gunstig uitpakken. Zo werd, door op dezelfde manier naar de details te kijken, de tekening Hellelandschap erkend als een echte Bosch. Het blad bevindt zich in een privécollectie in België.

Zin in een uitje? Op de Kennislink Agenda kun je een selectie aan activiteiten vinden in het teken van Jheronimus Bosch.

Erdmann zoomt in op details van de tekening. Zoals een ton, die net zo getekend is als op de schilderijen van Bosch. Ook een bel, een figuur die wordt geroosterd als een varken aan het spit en de draken zijn vrijwel hetzelfde. “Het is heel fijn dat we door deze methode dit werk kunnen erkennen als een Bosch. Dat is een grote ontdekking”, zegt Erdmann.

ReactiesReageer