De stilte spreekt ook

Corrigerende stilte

Tijdens een onderzoek naar seksisme liet Koudenberg een filmpje zien van een groep pratende mannen. Eén van de mannen maakt een seksistische opmerking door te stellen dat vrouwen geen leiding kunnen geven. Een groep proefpersonen kreeg een versie van het filmpje te zien waarbij na die opmerking een stilte viel. Een andere groep zag een versie waar de rest er snel overheen praat. “Zonder die stilte nemen mensen aan dat de rest het er wel zo’n beetje mee eens is. Terwijl de ongemakkelijke stilte voor de kijkers heel duidelijk bewijst dat de rest het er niet mee eens is en de spreker op die manier ook wordt gecorrigeerd.”

Dit voorbeeld maakt duidelijk dat stilte een handig instrument is om iets subtiel maar effectief aan te kaarten. Koudenburg: “Mensen gaan bij dit soort kwesties vaak niet tegen iemand in. Dat bedreigt de relatie, mensen weten niet hoe ze er iets van moeten zeggen, of het is moeilijk om ter plekke tegenargumenten te bedenken. Dus voor dit soort situaties is stilte een heel mooi en krachtig signaal.”

Zo’n stilte kan heel bewust ingezet worden, maar gebeurt vaker onbewust: je weet even niet wat je moet zeggen. Of je hebt gewoon tijd nodig om een passende reactie te bedenken. Dit komt ook voor als we de gesprekspartner nog niet zo goed kennen, als we nog een mening aan het vormen zijn over degene met wie je praat. Denk aan de eerste gesprekjes met een nieuwe collega, een toevallige ontmoeting op een verjaardag, of een eerste date.

Drie soorten stilte

De ene stilte is de andere niet. Tijdens een normaal gesprek, als de flow goed is, vallen er doorlopend korte – en vaak onbewuste – stiltes. Volgens taalonderzoeker Elliott Hoey (Vrije Universiteit) zijn er drie categorieën van stiltes tijdens conversatie.

In de eerste categorie vallen korte pauzes terwijl iemand aan het woord is. Hoey: “Soms moet je even zoeken naar het juiste woord. Maar je kan ook stil vallen om je woordkeuze af te wegen, of zelfs met een stilte bewust aantonen dat je rekening houdt met de ander. Als je bijvoorbeeld een alternatief zoekt voor een confronterend woord of voor het woord ‘snoep’, omdat er kinderen in de buurt zijn.”

Geen woorden meer nodig

Lang of kort, een stilte kan uiteindelijk van alles betekenen. Het hangt sterk af van de context. Waar en wanneer valt de stilte en hoe goed kennen de gesprekspartners elkaar? Heel goeie vrienden hebben weinig woorden nodig om duidelijk te maken wat ze die vrijdagavond willen doen. Een echtpaar kan elkaar met een stille blik vragen om een kopje koffie.

Zo bezien verschilt een stilte niet zoveel van daadwerkelijk iets zeggen, want de context is bij communicatie misschien nog wel belangrijker dan de woorden zelf, stelt communicatieonderzoeker Arjen Stolk van Dartmouth College. “In een gesprek probeer je iets te doen dat de gedachte van je gesprekspartner verandert. Dat is in feite een coördinatieprobleem: hoe weet ik dat je de dingen interpreteert zoals ik wil dat je ze interpreteert? We richten ons bij taalonderzoek vaak op de precieze betekenis, maar een woord krijgt die betekenis door de context: een bank verwijst soms naar een sofa en soms naar een financiële instelling. Zo werkt dat ook bij stilte.”

Stiltes zijn soms zelfs krachtiger dan woorden. Het kan een duidelijke boodschap afgeven, zoals bij ongemakkelijke stiltes. Stiltes worden ook ingezet door begaafde sprekers, die het precies op de juiste momenten en met de juiste tijdsduur weten te plaatsen. Goed getimede stiltes kunnen de aandacht verschuiven en emoties aanspreken. Stolk: “Onderzoek laat zien dat lange stiltes vaker voorkomen bij goede vrienden. Bij een spreker als Obama zie je dat terug. Het laat hem warmer overkomen, als één van ons, als een vriend.”