De selfie-cultuur begint al in de maxi-cosi

Uitbundig prijzen als axioma

Ouderschap is in onze maatschappij een hoogst zorgelijk iets, want je doet het nooit goed genoeg. Geef je je kind(eren) wel genoeg liefde en aandacht? Schiet je niet tekort in waardering? Volgens een enquête van Ouders Online uit 2011 denkt 98 procent van de ouders dat kinderen complimenten nodig hebben om zich psychisch gezond te ontwikkelen. Sterker nog, ouders denken dat kinderen alleen tevreden met zichzelf kunnen zijn als ze voldoende complimenten krijgen. Maar hoeveel is in ‘s hemelsnaam voldoende? Voor je het weet, bezorg je ze door nalatigheid een trauma! Ouders die hun kroost overladen met complimenten, weten zich gesteund door planken vol pedagogiek- en psychologieboeken over ‘positief opvoeden’. Uitbundig prijzen, zo is het axioma, geeft je kind zelfvertrouwen, een positief zelfbeeld en motiveert het om z’n best te doen.

De overtrokken lof die kinderen ten deel valt voor prestaties die eigenlijk niets voorstellen – zie bijvoorbeeld de kreten van bewondering die losbarsten voor een kindertekening die van geen enkel talent getuigt – is deels gemeend. Ouders hebben de neiging de prestaties en vermogens van hun kinderen te overwaarderen.

Eddie Brummelman, psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam en ook betrokken bij voornoemde enquête, toonde dat in 2014 aan door 1700 Amerikaanse en Nederlandse ouders een lijst voor te leggen, waarin ze de begrippen moesten aankruisen die hun zoon of dochter volgens hen al kende. Op die lijst staan zaken als ‘de eerste mens op de maan, Neil Armstrong’ en boektitels als ‘Animal Farm’. Menige ouder gaf aan dat hun spruit een groot deel van de lijst al kende; inclusief niet-bestaande items, die door de onderzoekers verzonnen waren.

Ouderlijke overwaardering

Brummelman ontwikkelde een vragenlijst, de Parental Overvaluation Scale, die deze onhebbelijkheid meet. Ouders kunnen daar aangeven in hoeverre ze het eens zijn met uitspraken als ‘mijn kind verdient het om speciaal behandeld te worden’ en ‘mijn kind is een voorbeeld voor andere kinderen om na te volgen’. Waar maakt Brummelman zich druk over, zou je kunnen denken. Het zal best dat veel ouders hun kinderen te hoog inschatten, en sommigen veel te hoog. Liefde maakt een beetje blind, maar baat het niet, dan schaadt het niet, toch?

Vorige week publiceerde Brummelman met Amerikaanse, Britse en Nederlandse collega’s in het vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) een onderzoek naar het verband tussen ouderlijke overwaardering en narcisme. Narcisme is genoemd naar Narcissus, een schone jongeling uit de klassieke oudheid die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld. Narcisten menen dat ze superieur zijn aan anderen en een geboorterecht hebben op privileges en speciale behandeling.

Bijna iedereen is wel een beetje narcistisch; ook ‘normale’ mensen schatten hun eigen aantrekkelijkheid en prestaties te hoog in, wat helpt om een positief zelfbeeld te houden. Bij echte narcisten is dat helemaal doorgeslagen. Wanneer narcisme pathologische vormen aanneemt spreken we over een narcistische persoonlijkheidsstoornis, zoals beschreven in de DSM-5, de ‘bijbel’ van psychiatrische diagnoses. En als dat grandioze zelfbeeld in aanvaring komt met de realiteit, kan dat leiden tot agressie en geweld, maar ook tot depressie en verslavingen bij de narcist zelf. Uit allerlei onderzoeken blijkt nu dat narcisme in onze samenleving toeneemt, en er wordt veel gespeculeerd over de oorzaken.

Warmte en zelfwaardering

Brummelman mat bij 565 ouders en hun kinderen (8 – 12 jaar oud) in anderhalf jaar tijd vier maal de mate van narcisme en zelfwaardering bij de kinderen, en de mate van overwaardering, narcisme en ‘warmte’ bij de ouders. Bij psychologische tests is onderscheid te maken tussen zelfwaardering en narcisme. Zelfwaardering is een kwestie van tevreden zijn met wie je werkelijk bent. De ouderlijke tegenhanger is ‘warmte’, de waardering voor een kind zoals het in feite is. Uiteraard gingen vervolgens al die scores door de statistische molen om de significante verbanden eruit te halen.

Het bleek dat ouderlijke overwaardering de mate van narcisme bij hun kind één meting later voorspelde, maar niet omgekeerd. Ook was de ‘warmte’ van de ouders voorspellend voor de zelfwaardering van het kind. Narcisme bij de ouders was daarentegen niet voorspellend voor narcisme bij de kinderen, wat je zou verwachten als deze aandoening grotendeels erfelijk is.

Volgens dit onderzoek is het dus specifiek de ouderlijke overwaardering die narcisme bij hun kinderen veroorzaakt. Brad Bushman, een van Brummelmans co-onderzoekers, vertelde dat hij door deze bevindingen zijn eigen stijl van opvoeden veranderd heeft. Je kind de hemel in prijzen is trouwens ook het makkelijkst, want dan hoef je je niet werkelijk in de talenten en beperkingen van je kind te verdiepen. De wat slimmere kinderen hebben dat natuurlijk ook door.

Tere kinderziel

Zoals bij sociaal-psychologisch onderzoek gebruikelijk, zijn de gevonden verbanden echter niet heel sterk, er zijn altijd meer invloeden die meespelen. Maar dit onderzoek zou een mens in ieder geval aan het denken moeten zetten over het dogma van de tere kinderziel. Decennia lang is allerlei psychische en maatschappelijke ellende bij jongeren toegeschreven aan een negatief zelfbeeld en te weinig zelfvertrouwen. Jongeren die ontspoorden hadden vast niet genoeg steun en waardering gekregen van hun ouders en leraren.

Hoe het kasplantje van de kinderziel systematisch wordt afgeschermd van de harde realiteit blijkt ook uit de scoring van de cito-toets: elk kind krijgt aan het begin van de toets 500 punten cadeau, en kan er dan nog maximaal 50 verdienen. Dus ook de leerling die er vrijwel niets van terecht brengt, wordt in de waan gelaten dat hij met zijn score van 505 maar een beetje slechter presteert dan de beste van de klas met haar score van 550. Hoeveel ouders zouden trouwens van die onzinnige puntentelling op de hoogte zijn?

Dat je kinderen ook kan verpesten door kritiekloze aandacht was onder psychologen lang onbespreekbaar. Toch bleek jaren geleden al uit onderzoek in de VS onder criminele jongeren, dat die juist overmatig veel zelfvertrouwen en een opgeblazen ego hebben. Of dit een direct gevolg is van ouderlijke overwaardering is niet bekend, maar beide verschijnselen treffen elkaar in een overpositief zelfbeeld. Het is een kijk op het dagelijks leven die ook onder Nederlandse criminele jongeren niet heel exotisch is: als 18-jarige school drop-out heb ook ik recht op nú een dikke auto, idioot dure merkkleding en de nieuwste gadgets. Gewoon, omdat ik het waard ben.

Reclame-uitingen

Die redenatie kun je niet eens dom of pathologisch noemen; behalve dat veel ouders hun kinderen van jongs af aan op een voetstuk hijsen, wordt die houding ons ook door ontelbare reclame-uitingen en tv-programma’s ingepompt. Twintig jaar geleden zou niemand het in zijn hoofd gehaald hebben, om mensen die niets kunnen en daar prat op gaan, tot de helden van een tv-serie te maken. Nu is dat een compleet tv-genre geworden.

Hoewel verleidelijk, is het ongetwijfeld veel te simpel om al die korte lontjes, het rancuneuze geklaag, het agressieve slachtofferschap en het graaien door de elite, allemaal aan tot narcisme opvoedende ouders toe te schrijven. Maar onderzoek zoals dat van Brummelman kan je de ogen openen voor hoe vanzelfsprekend narcisme in onze maatschappij geworden is. Als je het reëel bestaande facebook niet kende, zou je kunnen denken dat een facebookpagina iets prachtigs is om ideëen uit te wisselen, en foto’s te plaatsen van interessante plekken waar je geweest bent. Maar de doorsnee facebookpagina bestaat voor een groot deel uit selfies en foto’s van wat ‘Self’ gegeten en gedronken heeft.