De eerste tekens van een alfabet

De vroegst bekende alfabetische woordenlijst, zo werd de ontdekking van de Leidse egyptoloog Ben Haring begin deze week gepresenteerd. Een ontdekking bovendien die ons belangrijke informatie kan verschaffen over de herkomst van ons alfabet. Het is dan ook niet voor niets dat er veel geïnteresseerden afgekomen zijn op de lezing die Ben Haring donderdagmiddag geeft over dit onderwerp. De docent Egyptologie lijkt toch nog een beetje beduusd door de hoge opkomst. Het zaaltje van het Witte Singelcomplex is maar net groot genoeg.

Tekeningetjes

Het was een volkomen “onverwacht resultaat”, zo begint Haring zijn verhaal. Waarom deze ontdekking zo belangrijk is voor de geschiedenis van het alfabet zal later duidelijk worden. In rap tempo neemt de bevlogen onderzoeker ons mee door de geschiedenis van het schrift. Het is fascinerend om te zien hoe het allereerste schrift tijdens de grote beschavingen in Egypte en Mesopotamië nog bestaat uit kleine tekeningetjes. Die tekeningetjes staan voor begrippen en klanken.

De Egyptische hiërogliefen stonden elk voor één of meer medeklinkers. Het Mesopotamische spijkerschrift op zijn beurt was een lettergrepenschrift. Pas later ontstonden er schriften die alleen tekens hadden voor individuele medeklinkers; dit waren de eerste alfabetten. De Grieken zouden dit systeem overnemen en klinkers toevoegen, waarmee een schrift ontstond dat al veel lijkt op ons huidige alfabet (de naam ‘alfabet’ gaat terug op de Griekse namen voor de eerste twee letters alfa en bèta).

De vorm van de Griekse letters gaat terug op het Fenicisch, gebruikt door een volk dat vanaf ongeveer 1000 jaar voor Christus in het huidige Libanon leefde. Het was een handelsvolk dat zijn sporen naliet in het hele Middellandse Zeegebied.

Oorsprong

In het Fenicisch zijn de meeste letters uit het Griekse alfabet al aanwezig, maar dan in een net iets andere vorm. Zo stond de letter A meer op zijn kant en werd aangeduid met alef dat ‘rund’ betekende. Met een beetje fantasie kun je in de gekantelde A nog een runderkop ontdekken.

De tekens waren met andere woorden een afbeelding van een voorwerp of wezen waarvoor het woord met die klank begon. Hoewel de naam alfabet afkomstig is uit het Grieks, was het principe van een alfabet – waarbij elk teken voor één klank staat – dus al eerder aanwezig in het Fenicisch. Ligt het begin van het alfabet daarmee in het Fenicisch?

Waarschijnlijk nog eerder, zo stelt Haring, en met hem verschillende andere egyptologen. Inscripties die gevonden zijn in de Sinaï-woestijn en Zuid-Egypte bevatten tekens die op Egyptische hiërogliefen zijn geïnspireerd. Maar ze lijken klanken weer te geven uit een Semitische taal die verwant is aan het latere Fenicisch en Hebreeuws. Deze nog slecht begrepen inscripties zijn mogelijk afkomstig uit de 12e Dynastie van Egypte, wat pleit voor een datering rond 1800 voor Christus. Sommige van de tekens die daar gevonden zijn, staan ook op het stuk steen dat nu ontcijferd is door Haring.

Aap-Noot-Mies

Het beschreven stuk steen, ook wel een ostracon genoemd, was overigens al 20 jaar eerder ontdekt in een Oudegyptisch graf nabij de Egyptische stad Luxor. De steen werd gevonden in de graftombe van Senneferi, die schatbewaarder was tijdens de 18e Dynastie van Egypte. De mogelijkheid dat de steen later in de graftombe terecht is gekomen, en dus uit een andere tijd stamt, acht de onderzoeker zeer klein. Het schrift lijkt namelijk erg op ander materiaal dat bekend is uit de 18e Dynastie.

De tekst op de steen loopt van de voorkant door naar de achterkant. Het is een incomplete lijst van woorden in hiëratisch: een soort steno, oftewel een vlugge manier om hiërogliefen weer te geven. Links van de hiëratische woorden staan hiëroglifische tekens, plaatjes die overeen lijken te komen met de beginklank van het hiëratische woord. Een soort ABC, zoals wij dat nog kennen van het leesplankje.

Overgangsschrift

Alleen vormen deze beginletters geen ABC, maar HLHM (spreek uit: Halaham). Het is een volgorde die bekend is uit Oudegyptische, Oudarabische en Ethiopische teksten. Zowel de ABC-volgorde als HLHM waren gebruikelijk in de omgeving van Syrië in de dertiende eeuw voor Christus. Spijkerschrift op kleitabletten uit die tijd die zijn aangetroffen in de West-Syrische stad Oegarit, laat beide volgordes zien. In het latere Fenicisch bestaat er een voorkeur voor ABC, dat ook in het Griekse en later het Latijnse alfabet standhoudt.

Al met al is dit kleine stukje steen uit Egypte weliswaar beschreven met hiëratische en hiërogliefentekens, maar wijst het op de ontwikkeling van een alfabet zoals we dat vandaag de dag kennen.