Naar de content

De eerste Homo sapiens van Europa?

Katerina Harvati, University of Tübingen

In Griekenland zijn de oudste resten van Homo sapiens in Europa geïdentificeerd. Als het tenminste echt om Homo sapiens gaat, en ook de dateringen kloppen…

12 juli 2019

Twee fossiele schedels uit een Griekse grot werpen nieuw licht op de verspreiding van de vroege mens over de wereld. Eén van deze schedels herbergde 210.000 jaar geleden de hersens van een Homo sapiens, concludeerde een Grieks-Duits onderzoeksteam gisteren in Nature.

Als dat klopt, is deze oermens de vroegst levende moderne mens die ooit buiten Afrika is aangetroffen. De meningen over de interpretatie zijn echter – zoals gebruikelijk – verdeeld.

Puzzelen

De schedels in kwestie werden eind jaren 70 gevonden in de Apidima-grot in Griekenland, in het zuidwesten van de Peloponnesos. Althans, de brokstukken ervan. Deze bevonden zich in een blok gesteente (breccie) ter grootte van een verhuisdoos.

Kort geleden slaagden paleoantropologe Katerina Harvati van de Universiteit van Tübingen en haar elf co-auteurs erin om gedetailleerde reconstructies van de schedels uit die brokstukken te maken. Ze maakten CT-scans van het rotsblok om de exacte vorm van de botdelen te achterhalen, en puzzelden deze met behulp van een driedimensionaal computermodel tot schedels.

Daarnaast bepaalden ze de ouderdom van de botten met behulp van uraniumdateringen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van het radioactief verval van uranium dat zich in het botweefsel bevindt. De verhouding tussen de hoeveelheid oorspronkelijke atomen (238U) en de hoeveelheid vervalproduct (234U, dat vier neutronen minder heeft), fungeert daarbij als klok.

Bolling

Het resultaat kwam als een verrassing: één van de schedels was pakweg 170.000 jaar geleden van een neanderthaler geweest, de andere behoorde 40.000 jaar daarvoor al toe aan een Homo sapiens – dus een moderne mens, zoals wijzelf. Vooral de uitgesproken bolling aan de achterkant is kenmerkend voor een Homo sapiens, schreven de wetenschappers.

De Apidima-schedel van de neanderthaler (rechts) en de digitale reconstructie uit de scherven (links).

 Katerina Harvati, University of Tübingen

Buiten Afrika is nog niet eerder zo’n oude Homo sapiens aangetroffen. Het vorige record stond op naam van een exemplaar uit Israël, van rond de 180.000 jaar geleden. Die werd pas vorig jaar ontdekt. De oudste Homo sapiens ter wereld die tot nu toe gevonden is, leefde ruim 300.000 jaar geleden in de streek Jebel Irhoud, vlak bij Marrakech in Marokko.

Kennelijk zijn de moderne mensen eerder dan gedacht vanuit Afrika richting Europa getrokken – wellicht om vervolgens weer een tijdje weg te gaan. In Zuid-Griekenland streken daarna kennelijk nog minstens één keer neanderthalers neer, zoals blijkt uit de tweede schedel in het breccieblok.

Dat de oermensen vanuit Afrika juist in Zuid-Griekenland belandden is op zich geen verrassing, schrijven de onderzoekers. Zuid-Oost Europa is altijd al als toegangspoort tot het continent gezien, en bovendien was het mediterrane gebied een toevluchtsoord in ijzige perioden. “Griekenland ligt dicht bij het Nabije Oosten, en is dus binnen de Europa de eerste plek waar je ze zou verwachten”, zegt ook Gerrit Dusseldorp, archeoloog aan de Universiteit van Leiden, die zelf niet bij het onderzoek betrokken was.

Verschillen en overeenkomsten

De neanderthaler (of eigenlijk Homo sapiens neanderthalensis ) en de moderne mens (Homo sapiens sapiens ) hebben dezelfde voorouders (waarschijnlijk de Homo heidelbergensis). Het grootste verschil zit in de bouw: de neanderthaler was klein (1,50 tot 1,60 meter) en gedrongen en had een laag voorhoofd en een zware wenkbrauwboog. De moderne mens is langer en ranker, en heeft een andere schedelvorm. Beide soorten gebruikten werktuigen, maakten vuur, en leefden lange tijd als jager/verzamelaar. Soms tegelijkertijd in dezelfde regio – en dat leidde nu en dan tot romances (of verkrachtingen, dat weten we niet). Hoe dan bezit een groot deel van de huidige mensen een paar procent DNA dat afkomstig is van neanderthalers, én weten we dat sommige neaderthalers in Siberië 100.000 jaar geleden al een paar procent DNA van de moderne mens hadden.

Klopt het wel?

De vraag is echter of de onderzoekers niet een beetje te snel zijn met hun conclusies, zeggen collega’s. Paleoantropologe Israel Herhkovitz van de universiteit van Tel Aviv, die in een artikel in Science wordt geciteerd over de vondst, vindt één schedelfragment zonder gezichtskenmerken toch een wat schamel bewijs. “Het is aannemelijk”, zegt haar collega Susan Antón van de Universiteit van New York in hetzelfde artikel, “maar het is geen uitgemaakte zaak.”

Klopt, zegt Dusseldorp, mét gezichtskenmerken zou het bewijs overtuigender zijn. Toch vindt hij de interpretatie plausibel.
“Over de interpretatie van de anatomie is het altijd heerlijk muggenziften”, mailt hij vanuit Zuid-Afrika, waar hij op veldwerk is. “Maar tussen onze hersenpan en die van neanderthalers bestaat een groot aantal verschillen, en dit fossiel vertoont in geen van die gevallen de kenmerken van een neanderthaler.”

Uraniumdatering-expert Warren Sharp zegt in het _Science_-verhaal dat ook de gevonden ouderdom omgeven is met onzekerheden: er zit zoveel variatie in de gevonden resultaten, dat de kans vrij groot is dat het eindresultaat niet de echte ouderdom van het bot is.

Ook wat dit betreft is Dusseldorp positiever. Natuurlijk is er een onzekerheidsmarge, zegt hij. “Maar het sterke van deze studie is dat de onderzoekers de schedel zelf hebben gedateerd, en niet, zoals vaak gebeurt, een andere vondst van dezelfde site, waarvan je dan maar moet aannemen dat die echt uit dezelfde laag komt en even oud is als het fossiel.”

Bronnen
  • Harvati e.a., 10 juli (2019), Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia, Nature, link
  • Wade 10 juli (2019), Skull fragment from Greek cave suggests modern humans were in Europa more than 200.000 years ago, Science, link
ReactiesReageer