‘Daders legitimeren steeds wat ze doen’

Alle experts zijn het er inmiddels over eens: Israël pleegt genocide in Gaza. Palestijnse burgers zijn doelwit van beschietingen en bombardementen, het leven wordt hen onmogelijk gemaakt. Het geweld lijkt pas te stoppen als de gehele Palestijnse bevolking is gedood of verdreven. En toch kan premier Netanyahu zijn gang blijven gaan: harde sancties blijven uit en hij kan nog altijd op steun rekenen, van zowel burgers als regeringsleiders. Alle kritiek wordt afgedaan als antisemitisch.

Netanyahu is niet het enige staatshoofd dat lak heeft aan democratie, mensenrechten en internationale verdragen. Ook Vladimir Poetin, Donald Trump, Xi Jinping en Nicolás Maduro – om maar enkele voorbeelden te noemen – zijn zogenaamde ‘sterke mannen’ die met opvallend veel steun van het volk een autoritair regime optuigen waarin geen ruimte meer is voor tegenspraak. Hoe is dat te verklaren? En belangrijker nog: is er een weg terug?

We spreken hierover met Alette Smeulers, hoogleraar internationale misdrijven aan de Rijkuniversiteit Groningen, twee weken voor het verschijnen van haar nieuwe boek. In ‘Angstaanjagend normaal – Over oorlogsmisdadigers, genocideplegers en terroristen’ beschrijft ze hoe doorgaans doodnormale mensen in extreme situaties daders kunnen worden van de gruwelijkste misdrijven. Ze onderscheidt veertien verschillende dadertypen (zie kader), zoals de toegewijde onderdaan, die gezagsgetrouw uitvoert wat hem wordt opgedragen of de carrièremaker, die uit is op roem en aanzien. Maar de meest in het oog springende is de destructieve leider, die aan de touwtjes trekt en daarmee de context schept waarbinnen de andere dadertypes kunnen opereren.

Donald Trump is ook zo'n destructieve leider, van wie is hij dan slachtoffer?

“Alles wat in Amerika misgaat of is misgegaan, is volgens hem de schuld van radicaal extreemlinks, zoals hij het kwalificeert. Hij is de beste, die alles goed probeert te doen, maar daarin wordt tegengewerkt. Alles wat fout gaat, is te wijten aan anderen. Hij ziet het als een groot onrecht dat niet iedereen dat ziet.”

Werken dat soort leiders met een vooropgezet plan of schieten ze als ze eenmaal aan de macht zijn door?

“Dat kan verschillen, maar bij de meesten is het een geleidelijk proces. Netanyahu heeft de Palestijnen altijd al klein willen houden, vernederen en ze bang willen maken zodat ze niks tegen de Israëli zouden durven doen – wat overigens het omgekeerde effect heeft: vernedering is een voedingsbodem voor extremisme. Ik denk niet dat hij per se uit was op genocide. Maar nu het daar toch toe geleid heeft, accepteert hij het wel volledig. En bij Trump denk ik dat er weinig visie of ideologie achter zit, hij wil gewoon macht. Hij vindt zichzelf de beste en wil dat alle anderen hem ook zo zien. Maar achter hem zit wel dat hele team van Project 2025 en hun plannen is hij nu stilaan aan het uitvoeren. Het is een heel geleidelijk proces dat steeds extremer wordt, daardoor gaan mensen er ook in mee.”

En komen dat soort leiders dan ooit tot inkeer? Zien ze zelf op een bepaald moment in dat ze verkeerd bezig zijn?

“Nee, ik denk dat die zelfreflectie juist verdwijnt. Ze krijgen een soort tunnelvisie waarin ze hun eigen gedrag voortdurend rechtvaardigen en daar ook echt in gaan geloven. Sommige daders zijn psychopaten, sadisten of narcisten, die hebben sowieso al een gebrekkig geweten. Maar gewone mensen met een normaal geweten doen alles om dat te sussen. In mijn onderzoek zie ik dat deze daders steeds meer vasthouden aan hun rechtvaardiging, steeds meer hun eigen smoesjes gaan geloven en empathie van zich af duwen. Ze willen zichzelf zo graag als goed zien, daar geloven ze op een gegeven moment ook echt en volledig in. Kijk naar Netanyahu: er worden nu zoveel signalen afgegeven dat Israël fout bezig is, maar hij doet elke kritiek af als antisemitisme.”

Is er dan nog wel een weg terug?

Met een diepe zucht: “Met deze mensen wordt dat heel lastig, denk ik. Macht doet ook iets met je, het corrumpeert. Het geeft heel veel zelfvertrouwen. Als je dan narcistische trekken hebt, zoals Trump, Poetin en Netanyahu, dan wordt dat alleen maar gevoed. Ze verzamelen jaknikkers om zich heen. Wie niet loyaal genoeg is, wordt uit functie gezet. In Amerika dan – in Rusland beland je in de gevangenis of word je vermoord. Die leider zelf van gedachten laten veranderen, wordt dus heel lastig. Maar je kunt wel een omslag proberen te maken bij de mensen er omheen, bij het gewone volk. Bijvoorbeeld met sancties die Israël direct treffen, waardoor meer mensen gaan nadenken of ze echt zo goed bezig zijn. Dan kun je de machtsbasis van zo’n leider misschien onderuit halen.”

Maar krijgt de bevolking dan wel het eerlijke verhaal te horen?

“Dat is inderdaad een groot probleem. Een van de eerste maatregelen die dit soort ‘sterke mannen’ treffen, is een aanval inzetten op de onafhankelijkheid van de media. Poetin heeft de mediamagnaten eerst gepaaid en nu bepaalt hij wat de media publiceren. Trump is nog niet zover, maar ondermijnt wel voortdurend de media: hij geeft alleen interviews aan media die hem goedgezind zijn, brengt kritische media in diskrediet en probeert criticasters van de buis te halen, zoals Jimmy Kimmel, wat soms (tijdelijk) lukt. Dat zijn zeer kwalijke zaken, want mensen worden minder beïnvloed door de werkelijkheid zelf dan door hun eigen perceptie van die werkelijkheid, en die is weer afhankelijk van hoe die werkelijkheid gepresenteerd wordt. En dan heb je ook nog de sociale media die een belangrijke rol spelen, waar trollen nepnieuws verspreiden. Dat is een heel gevaarlijke trend, want als jij mensen wijs kunt maken dat iets waar is - ook als dat het niet is -, dan heb je een enorme invloed op hoe mensen handelen.”

Kun je van de gewone burger wel verwachten dat die zich bewust is van al die dynamieken en daar weerstand tegen biedt?

“Dat is ook moeilijk, maar ik hoop dat mijn boek er wel voor zorgt dat we die dynamiek leren doorzien en hoop houden. Het is een harde boodschap dat iedereen in staat is tot zulke misdrijven, maar dat betekent ook dat we er bij een groot deel voor kunnen zorgen dat het daar niet toe komt.”

Hoe dan?

“Nou, medemenselijkheid is een hele belangrijke. Als je voortdurend empathie uitdraagt, maak je een verschil. En niet bang zijn om je mond open te doen als je een misstand ziet. Als er voldoende mensen hun mond opendoen, gebeurt er wel wat. Houd vertrouwen in de politiek, ondanks de gevallen regering, en ga stemmen. Als individu voel je je vaak machteloos, maar je draagt zelf ook bij aan het klimaat. Als iedereen dat op kleine schaal doet, maken we samen een groot verschil.”

Zo kun je de neerwaartse spiraal misschien voorkomen, maar is zo’n rijdende trein ook nog te stoppen?

“Dat is ontzettend lastig, maar tegelijkertijd moet je ook niet opgeven. Als alle kleine radertjes in het systeem stoppen met draaien, kan het grote rad bovenin ook niet meer draaien. Ik vind de slogan ‘Wij zijn met meer’ en ook de naam van de ‘Rode Lijn-demonstraties’ heel goed gekozen. Er zijn al heel veel van die rode lijnen gepasseerd, zowel bij Netanyahu als bij Poetin en Trump, en dat moeten we keer op keer blijven aangeven. Het is heel zorgwekkend dat het steeds toch weer verder gaat, maar tegelijkertijd zie je ook almaar meer mensen en organisaties die roepen dat het moet stoppen. Ik hoop dat er op een gegeven moment een kantelpunt komt waarop zo’n destructieve leider de macht verliest en er een basis gelegd kan worden voor een gezamenlijke toekomst.”