Carthago: verwoest maar nooit vergeten

Carthago herontdekt

Carthago, die beroemde stad uit de Oudheid, ligt vlak bij het huidige Tunis aan de Middellandse zeekust. De Tunesiërs blijken erg genereus te zijn geweest in het uitlenen van topstukken voor deze tentoonstelling. Ze zijn maar wat trots dat hun cultureel erfgoed in het buitenland zo belangrijk wordt gevonden en zijn zelfs nog beter bekend met de Nederlander Jean Emile Humbert dan Nederland zelf. Deze ingenieur ontdekte in 1817 de eerste resten van het oude Carthago en ook enkele van zijn vondsten zijn onderdeel van deze tentoonstelling.

Humbert ging op zoek naar de stad die na de inname door de Vandalen in het jaar 439 in verval was geraakt, maar nooit werd vergeten. Verhalen over Hannibal en zijn olifanten, de legendarische koningin Dido of de drie Punische oorlogen bleven al die eeuwen voortleven in Europese literatuur en beeldende kunst. Voor deze tentoonstelling is er dan ook voor gekozen om naast archeologische voorwerpen ook volop voorbeelden te tonen van prenten en schilderijen die het Carthaagse verhaal vertellen.

Militaire haven als inspiratie

De tentoonstelling is verdeeld over twee verdiepingen en bij binnenkomst valt onmiddellijk de bijzondere vormgeving op. De zaal is verdeeld in een binnenring en een buitenring, net als de militaire haven van Carthago. In de buitenste ring wordt de mythe over de oprichting van Carthago getoond, zoals zij eeuwen later werd weergegeven in Europese prenten. Daartegenover staan archeologische voorwerpen die de culturele overeenkomsten laten zien tussen de zeevarende Feniciërs op andere culturen in het Middellandse zeegebied.

Achterin zijn objecten opgesteld die door Humbert zijn opgegraven en aangekocht. Verschillende onderwerpen bij elkaar dus, maar het werkt: ze vullen elkaar mooi aan.
Loop je bij binnenkomst direct rechtdoor de binnencirkel in, dan sta je oog in oog met een prachtige, bijna gave sarcofaag van een vrouw. Zij is een echte blikvanger in de zaal en ook één van de topstukken in bruikleen.

Nieuwste inzichten verwerkt

Deze eerste zaal vertelt chronologisch het verhaal van de oprichting van de stad in de 9^e eeuw tot aan de Tweede Punische oorlog (218 – 201 v.Chr.), waarbij Hannibal met zijn olifanten de Alpen over trok, richting Rome. Het archeologisch bewijs dat de stad ook echt in 814 voor Christus gesticht zou kunnen zijn, de versie van Vergilius over Dido in zijn Aeneis, is pas recent geleverd en wordt hier bevestigd. De bewoners waren in ieder geval de uit Libanon afkomstige Feniciërs. Zij bouwden overal aan de Middellandse zeekust handelsposten.

De makers hebben gekozen voor het opstellen van objecten rond thema’s, zoals de dood en het dagelijks leven. Veel archeologische vondsten komen uit graven en tonen de riten rond de dood. Zo werden de gestorvenen geschoren om ze schoon en netjes af te leveren in het hiernamaals. Grimmige maskertjes moesten voorkomen dat boze geesten met hen mee zouden reizen. Verder kun je je vergapen aan een vitrine vol sieraden.

De tweede zaal vertelt voornamelijk het verhaal van Romeins Carthago. Na de Derde Punische Oorlog maakten de Romeinen de stad in 146 voor Christus met de grond gelijk en de weinige inwoners die nog in leven waren, verkochten ze als slaven. Het cultureel erfgoed van Carthago, zoals de bibliotheek, verdween in de vlammen van de brandende stad. De Romeinen hadden hun grote concurrent verslagen, maar de invloed van de stad op de regio was daarmee niet verdwenen. Religieuze riten werden aangepast naar Romeins gebruik, maar behielden Punische elementen.

Dat Carthago langer doorleefde in het collectief geheugen, is een van de recente wetenschappelijke visies die deze tentoonstelling wil uitdragen. Vandaar dat is gekozen voor het beeld met de leeuwenkop als symbool. Het beeld komt niet uit Carthago zelf maar heeft wel typisch kenmerken van een Punische godheid, welke duidelijk anders zijn dan Griekse of Romeinse goden. De Punische invloed op het Afrikaanse achterland bleef ook na de verwoesting van de stad doorwerken.

De overlevering

Wat we nog weten over Carthago, is afkomstig van archeologische vondsten en uit de teksten van de overwinnaars: de Romeinen. Zij bouwden de ooit zo bloeiende havenstad na verwoesting weer op, waarbij Carthago de derde stad van het Romeinse Rijk werd. Geschriften van de Carthagers zelf zijn alleen grotendeels verloren gegaan. Vandaag de dag onderzoeken wetenschappers nog volop de archeologische sites in Tunesië en opgegraven objecten en inscripties, wat ook terugkomt in de tentoonstelling. Een van de topstukken is een unieke Punische scheepsram, gezonken in 260 voor Christus.

De scheepsram behoorde tot een schip dat is gezonken tijdens de Eerste Punische oorlog. De Carthagers waren als zeevaarders gepokt en gemazeld. Tijdens een zeeslag tegen de Romeinen ging iedereen er van uit dat de superieure Carthagers de kleinere en onervaren Romeinse vloot in de pan zou hakken. Niets bleek minder waar. De Romeinen, superieur in gevechten op het land, hadden een enterbrug (corvus) bedacht. Zo konden ze man-op-man gevechten houden, in plaats van moeilijke tactieken uit te moeten voeren met hun schepen. Geheel onverwachts wonnen ze deze zeeslag bij Sicilië.

Voor de kust zijn in 2010 elf scheepsrammen teruggevonden, waarvan slechts één Punisch en de rest Romeins. Zou je in eerste instantie denken dat de Romeinen de zeeslag verloren moeten hebben door deze fysieke verliezen; de conclusie hieruit is een hele andere volgens professor Roald Docter: “de Carthagers zetten tijdens deze zeeslag schepen in die ze eerder op de Romeinen hadden overwonnen. Dat de Punische scheepsram ook echt is gebruikt tijdens de strijd is goed te zien aan de butsen in het brons. Op deze manier komt de geschiedenis wel heel dichtbij.” Carthago-specialist Docter (universiteit Gent) is een van de drijvende krachten achter de tentoonstelling en medeauteur van het bijbehorende boek Carthago. Opkomst & Ondergang.