Bronstijdboeren werkten generaties lang samen

Boerderijen in het zuiden van Nederland lagen tijdens de midden- en late bronstijd (1500-800 v. Chr.) ver uit elkaar en de boeren bleven maar kort op één plek. In West-Friesland daarentegen woonden boeren dichter bij elkaar maar hoe lang ze bleven wisten archeologen nog niet. Wouter Roessingh heeft uitgezocht wat zich in West-Friesland heeft afgespeeld. Met zijn promotieonderzoek laat hij zien dat de boeren generaties lang in dorpjes bij elkaar woonden én dat ze die gezamenlijk onderhielden.

Oude data

Roessingh heeft tijdens zijn onderzoek naar West-Friese nederzettingen gekeken hoe boerderijen, akkers en grafvelden ten opzichte van elkaar lagen. Hierbij gebruikte hij data uit de vorige eeuw. Voordat de ruilverkaveling zou beginnen aan het einde van de jaren zeventig, vond er namelijk nog snel archeologisch veldonderzoek plaats in West-Friesland. De tijd en de middelen waren toen beperkt waardoor de onderzoeksresultaten nooit volledig waren uitgewerkt. De aannames die de archeologen toen maakten konden ook nooit getoetst worden, aangezien er lange tijd weinig archeologisch onderzoek plaatsvond in West-Friesland.

Roessingh is werkzaam als archeoloog en had voorafgaand aan zijn onderzoek al het idee dat er iets niet klopte met deze aannames. “Tijdens een opgraving in Enkhuizen, in 2009, vonden we een dorp, terwijl er volgens de modellen uit de jaren zeventig geen bewoning mogelijk zou kunnen zijn op die locatie. Bronstijdbewoners zouden alleen op de hoge delen van West-Friesland hun boerderijen hebben gebouwd, omdat de rest te nat zou zijn. De geschiedenis bleek complexer en ik wilde hier meer over weten.” Roessingh heeft nu alle oude data op een rijtje gezet en geanalyseerd. Dit levert een paar vernieuwende inzichten op.

Verkeerde aannames

Veel mensen denken vaak dat het westen van Nederland in de prehistorie één groot moerasgebied was, maar tot aan het einde van bronstijd is niets minder waard. “Het was een redelijk vlak gebied met zoetwatermeren in het oosten en veel bossen vol met grote wilde beesten zoals bruine beren en elanden. Hun botten zijn hier teruggevonden en zo goed bewaard gebleven in de klei, dat we nu met isotopen-onderzoek kunnen zien waar ze vandaan kwamen”, legt Roessingh uit. Vanwege de goede conservatieomstandigheden van de West-Friese bodem zijn er nergens in Europa botten, maar ook landschappen, zo goed bewaard gebleven als hier.

Tijdens zijn vergelijkende onderzoek kwam Roessingh erachter dat zijn eigen aannames ook wel eens onbewust waren gestoeld op moderne beeldvorming. “Een persoonlijke eye-opener was dat ik onbewust het beeld van een erf, afgebakend met palen of slootjes, toepaste op de bronstijd. Maar deze vorm van een erf is pas later ontstaan. We vonden veel greppels uit de bronstijd maar konden geen individuele erven reconstrueren. Nu blijkt dat de greppels een gezamenlijke functie hadden. Ze waren soms wel honderden meters lang en vormden de grens en het afwateringssysteem van alle erven samen, van de hele nederzetting.”

Naast de onverwachte lengte van de greppels heeft hun bestaan nog een nieuw en opvallend inzicht opgeleverd, vertelt de archeoloog: “Het graven van deze greppels in de stugge grond is een enorme klus geweest. Dit impliceert dat de bewoners samen de greppels gegraven en onderhouden moeten hebben.”

Gestapeld landschap

In West-Friesland bleken de boeren, tegen alle eerdere verwachtingen in, generaties lang op dezelfde plek te blijven wonen. Roessingh zag een ‘gestapeld landschap’ terug in de data, van meerdere boerderijen en greppels die in de loop van de tijd op ongeveer dezelfde plek werden gebouwd en gegraven.

“Bij Bovenkarspel zijn wel honderd boerderijen teruggevonden uit de periode 1500 – 1100 voor Christus. We weten alleen nog steeds niet hoe lang zo’n boerderij meeging. We gaan nu uit van een jaar of vijfentwintig. Dat betekent dat er in die vierhonderd jaar ongeveer zes boerderijen tegelijk werden bewoond. Maar we hebben nog niet alle grenzen van het dorp, dus het kunnen er ook meer zijn geweest.”

Roessingh heeft de plattegronden van totaal 125 boerderijen geanalyseerd. Opvallend is dat ze allemaal gebouwd waren met de korte zijden op het oosten en het westen. Waarom dat zo is kan de archeoloog niet verklaren. “Uit gewoonte? Of omdat de overwegend westenwind er dan lekker doorheen kan waaien? We weten het niet.”

Bedrijfsgedeelte

De boerderijen waren lang, zo’n vijftien tot negentien meter, en zes meter breed. Er zijn echter geen sporen van verschillende ruimtes, stallen of vuurplaatsen terug te vinden in de grondsporen van de boerderijen. Toch denkt Roessingh dat er wel degelijk een bedrijfsdeel in de boerderij was. “De oude aanname is dat alleen de aanwezigheid van extra palen op stallen kan wijzen, maar ik zag op alle plattegronden een onderbreking van de greppel aan de korte oostzijde van het huis. Ik denk dat hier de ingang was voor het vee en eventuele karren. Ze konden zo makkelijker de boerderijen binnengaan dan via een plank over de greppel aan de westzijde.”