De Nederlandse documentaire Adolf Hitler: de macht van het beeld gaat over hoe de nazi’s beeld inzetten om het Duitse volk te beïnvloeden. Op foto’s die de documentaire laat zien kijkt Hitler, met strakke scheiding, streng en arrogant in de camera; volgens de voice-over van de documentaire de blik van een leider die kracht en overtuiging wil uitstralen.

De documentaire gaat voor een deel over propaganda, maar behandelt ook hoe Hitler zijn eigen presentatie trainde. Zo zijn er foto’s die van Hitler zijn gemaakt in een kamer of studio. Hij oefende hier zijn houding, voor als hij moest spreken voor een groot publiek. We zien zijn typische grootse armgebaren, gebalde vuisten en boze blik. De foto’s stammen uit de jaren 20 van de vorige eeuw, toen er nog geen versterkers waren. Hitler moest destijds dus hard schreeuwen en daar hoorden dramatische gebaren bij. Het lijkt er sterk op dat Hitler zichzelf hier trainde om charismatisch over te komen. Maar wat houdt dat in?

Mysterieuze kracht

Charisma is een wat ongrijpbaar fenomeen. Alleen al de definitie is ingewikkeld: het is een klassiek Grieks woord dat zoiets als ‘genadegave van god’ betekent. Het zou eerst zijn gebruikt voor religieuze figuren die over natuurlijke gaven leken te beschikken. Woordenboek Van Dale omschrijft charisma als ‘persoonlijke uitstraling’, maar in de volksmond lijkt het meer te staan voor een soort mysterieuze kracht waarmee mensen worden ingepakt.

Lida van Doorn is charismatrainer: ze begeleidt leidinggevenden om charismatisch te worden. Volgens haar worden leiders als charismatisch gezien als ze communicatief sterk zijn. Het gaat dan om de visie die iemand overbrengt, hoe die visie wordt gepresenteerd (verbaal, vocaal en visueel) en om de persoonlijke uitstraling. “Je visie over het voetlicht brengen vereist duidelijke verbale communicatie, ondersteunende lichaamstaal en een overtuigende, bij jou passende presentatie.”

Persoonlijke presentatie

Van Doorn stelt dat authenticiteit heel belangrijk is om charismatisch over te komen. Het betekent dat je geen rol speelt en natuurlijk en ontspannen overkomt. “Hoe meer je persoonlijkheid en eigenheid zichtbaar is, hoe aantrekkelijker je gevonden wordt. En als mensen jou aantrekkelijk én authentiek vinden, vergroot dat automatisch je geloofwaardigheid. Neem een vergadering: veel mensen zijn inhoudelijk sterk, maar worden daar niet goed gehoord, omdat ze niet worden gezien.”

Volgens de charismacoach hebben sommigen meer charismatische aanleg dan anderen, maar is charisma ook te trainen, bijvoorbeeld door gericht te werken aan non-verbale communicatie. Denk aan houding, kleding, gebaren en bewustwording van je uitstraling. Van Doorn: “Als je werkt aan persoonlijke presentatie, heeft dat ook effect op je binnenkant. Het verandert je interactie met anderen. Een karaktervolle, authentieke uitstraling zorgt dat mensen je serieus nemen; als je iets speelt, kopieert of niet jezelf bent, dan bereik je het tegenovergestelde.”

Competente leider

Mark van Vugt (Vrije Universiteit Amsterdam) doet veel onderzoek naar de invloed van evolutie op hoe we naar leiders kijken. Hij stelt dat charisma een oerfenomeen is, ingeprent in onze hersenen door evolutie. “Charisma is belangrijk als je kijkt naar het moment dat een groep mensen snel gemobiliseerd moet worden voor een bepaald doel. Denk bijvoorbeeld aan een dreiging of een noodsituatie. De groep kijkt dan instinctief naar iemand die hen kan leiden en organiseren.”

In de wereldgeschiedenis zien we hoe dat positief en negatief uit kan pakken. De BBC spreekt over het ‘donkere charisma’ van Hitler, terwijl BNN-VARA in de documentaire de Magie van Mandela op zoek ging naar het charisma van Nelson Mandela, die Zuid-Afrika bevrijdde van het apartheidsregime. “Een probleem dat zich ook in moderne tijden voordoet, is dat een beweging of groep wel in beweging gebracht kan worden, maar niet de juiste richting in gaat. Ook dat komt voort uit onze evolutionaire erfenis: we zijn gevoelig voor leiders die gezamenlijkheid oproepen, maar dat betekent niet dat de richting altijd goed is.” Daarin schuilt een waarschuwing voor de komende verkiezingen. “Laat kiezers niet alléén naar charisma kijken, maar ook naar de inhoud. De geschiedenis leert waar dat anders toe kan leiden.”

Eigen ervaring

Of en in welke mate iemand charismatisch is, hangt ook af van de overtuigingen van de toehoorders, weet Van Vugt. “Charisma is een kwestie van perceptie. Het moet aansluiten bij jouw waarden en overtuigingen. Wat de één als inspirerend ziet, ervaart de ander misschien als toneelspel.”

Daar is ook onderzoeker Bert Bakker van de Universiteit van Amsterdam het mee eens. Hij is co-directeur van The Hot Politics Lab, een onderzoeksgroep die de rol van emoties, persoonlijkheid en taal in de politiek bestudeert. “Charisma is fascinerend: het wordt vaak besproken in de media, maar verrassend weinig onderzocht. Mijn eigen werk richt zich op hoe kiezers charisma waarnemen en hoe dat samenhangt met hun politieke voorkeuren. Een belangrijk punt is dat charisma niet universeel is: kiezers ervaren het verschillend, afhankelijk van hun eigen bril”, concludeert Bakker.

Complex samenspel

“Voor kiezers die zich verbonden voelen met Forum voor Democratie is Thierry Baudet charismatisch”, zegt Bakker.  “Hij speelt piano, kleedt zich verzorgd en spreekt eloquent. Kiezers aan de andere kant van het politieke spectrum zijn het daarmee vaak oneens. CDA’er Bontenbal is geen groot spreker, maar wekt sympathie op door zijn rustige, normale houding; een stijl die bij zijn achterban past. De voormalig Democratische Amerikaanse president Barack Obama werd als charismatisch gezien, maar niet altijd door Republikeinen.”

De vraag of charisma een natuurlijk of cultureel verschijnsel is, kent volgens Bakker geen eenvoudig antwoord. Het is in zijn ogen een contextafhankelijke mix: in tijden van dreiging zoeken mensen andere leiders dan in rustige tijden. Bovendien wordt wat charismatisch is ook bepaald door popcultuur en media. “En het is deels trainbaar. Denk aan de film The King’s Speech, waarin een koning leerde niet meer te stotteren; of aan politici die mediatraining krijgen. Kortom: charisma in de politiek is geen magische gave, maar een complex samenspel van stijl, inhoud, identiteit en perceptie. Wat voor de één werkt, roept bij de ander weerstand op. Die verschillen maken het politieke landschap levendig en dynamisch.”